Metformin: คู่มือการรักษาโรคเบาหวานแบบครบวงจร

เผยแพร่เมื่อ: 3 กรกฎาคม 2568, 22:26 น.
โดย: นายแพทย์ ประพันธ์ ปลื้มภาณุภัทร, อายุรแพทย์, แพทย์เวชศาสตร์ครอบครัว

1. ยานั้นคืออะไร

Metformin หรือชื่อทางการค้าเช่น Glucophage เป็นยาที่ใช้ในการรักษาโรคเบาหวานประเภท 2 (Type 2 Diabetes Mellitus) ซึ่งไม่ต้องพึ่งอินซูลิน เป็นยาในกลุ่ม Biguanide ที่ช่วยควบคุมระดับน้ำตาลในเลือดโดยไม่กระตุ้นตับอ่อนให้หลั่งอินซูลิน Metformin เป็นยาในกลุ่มที่ลดภาวะดื้ออินซูลินและยับยั้งการสร้างกลูโคสจากตับ และ ADA 2025 ยืนยันว่า Metformin เป็นยาที่มีประสิทธิภาพ ปลอดภัย ราคาไม่แพง และไม่ทำให้เกิดภาวะน้ำตาลในเลือดต่ำ

2. กลไกการออกฤทธิ์

Metformin ทำงานโดย:

• เพิ่มความไวของร่างกายต่ออินซูลิน ทำให้เซลล์ใช้กลูโคสได้ดีขึ้น

• ลดการดูดซึมกลูโคสจากทางเดินอาหาร

• ยับยั้งการผลิตกลูโคสในตับ (hepatic gluconeogenesis)

• ไม่ทำให้เกิดภาวะน้ำตาลในเลือดต่ำ (hypoglycemia) เมื่อใช้เดี่ยว

3. ยานี้ใช้รักษาโรคอะไร

• โรคเบาหวานประเภท 2: ควบคุมระดับน้ำตาลในเลือดเมื่อการควบคุมด้วยอาหารและการออกกำลังกายไม่เพียงพอ

• ภาวะดื้ออินซูลิน: ใช้ในผู้ป่วยที่มีภาวะ Pre-diabetes หรือ Polycystic Ovary Syndrome (PCOS) ที่เกี่ยวข้องกับดื้ออินซูลิน (ตามดุลยพินิจแพทย์)

• ADA 2025: ระบุว่า Metformin ลดความเสี่ยงของภาวะแทรกซ้อนที่หลอดเลือดขนาดเล็ก, โรคหัวใจและหลอดเลือด, และการเสียชีวิต) และลดการเสียชีวิตจากโรคหัวใจและหลอดเลือดเมื่อเทียบกับยากลุ่ม Sulfonylureas

• ใช้ร่วมกับยาอื่น: อาจใช้ร่วมกับ sulfonylureas, DPP-4 inhibitors, หรืออินซูลินเพื่อควบคุมน้ำตาลในเลือด

• ยืนยันว่า Metformin เป็นยาตัวแรก (first-line) ที่ใช้ในการรักษาเบาหวานชนิดที่ 2 ข้อมูลนี้ควรเน้นย้ำในบทความเพื่อสร้างความมั่นใจให้ผู้ใช้ยา

4. ตัวอย่างยาและขนาดยาที่ใช้

• รูปแบบยา: ยาเม็ด (500 มก. และ 850 มก.)

• ขนาดยาที่ใช้:

  • เริ่มต้น: 500-850 มก. วันละ 1-2 ครั้ง หลังอาหาร

  • ปรับเพิ่ม: เพิ่มสัปดาห์ละ 500 มก. ตามการตอบสนองของร่างกาย

  • สูงสุด: 2,250 มก./วัน แบ่งรับประทาน 2-3 ครั้ง หลังอาหาร

• หมายเหตุ: ปรับขนาดยาตามคำแนะนำแพทย์ โดยเฉพาะใน 2-4 สัปดาห์แรก หากควบคุมน้ำตาลไม่ได้ อาจพิจารณาเพิ่มยาชนิดอื่น (เช่น sulfonylurea หรือ insulin)

• อัปเดตเกณฑ์การใช้ยาในผู้ป่วยโรคไต (สำคัญที่สุด):

  • ลบเกณฑ์ค่า Creatinine ≥ 1.5/1.4 มก./ดล. ออก

  • เปลี่ยนเป็นเกณฑ์ eGFR ตามคำแนะนำสากล

  • eGFR ≥ 45: ใช้ยาได้ปกติ

  • eGFR 30-44: ควรลดขนาดยา (ตามแนวทางฯ 2566) และติดตามการทำงานของไตอย่างใกล้ชิด
  • eGFR < 30: ห้ามใช้ยานี้

5. ข้อแนะนำในการรับประทานยา

• รับประทานหลังอาหารเพื่อลดอาการข้างเคียง เช่น คลื่นไส้

• ลดน้ำหนักในผู้ป่วยที่มีน้ำหนักเกิน งดสูบบุหรี่ หลีกเลี่ยงความเครียด และออกกำลังกายสม่ำเสมอ

• พบแพทย์ตามนัดเพื่อตรวจระดับน้ำตาลในเลือดและปรับขนาดยา

• เตรียมยาให้เพียงพอเมื่อเดินทาง

• หลีกเลี่ยงการเปลี่ยนตารางอาหารหรือออกกำลังกายหนักโดยไม่ปรึกษาแพทย์ อาจทำให้ระดับน้ำตาลต่ำ

• หลีกเลี่ยงเครื่องดื่มแอลกอฮอล์ อาจเพิ่มความเสี่ยงต่อภาวะเลือดเป็นกรด (Lactic Acidosis) และทำให้ควบคุมน้ำหนักยาก

• ควรลดน้ำหนักสำหรับคนอ้วน งดสูบบุหรี่ หลีกเลี่ยงการติดเชื้อโรค และอารมณ์เครียด ออกกำลังกายอย่างสม่ำเสมอ หากรับประทานยาแล้วอาการไม่ดีขึ้น เช่น มีอาการกระหายน้ำ หิว หรือปัสสาวะมาก ผิดปกติ หรือตรวจน้ำตาลในปัสสาวะหรือเลือดแล้วมีค่าสูงขึ้นควรพบแพทย์
• ควรพบแพทย์ตามนัด เพราะอาจจำเป็นต้องปรับขนาดยาโดยพาะใน 2-4 สัปดาห์แรก
• ควรแน่ใจว่ามียาใช้ปริมาณเพียงพอ หากจะเดินทาง
• การเลื่อนเวลา หรืออดรับประทานอาหาร หรือออกกำลังกายหักโหมเกินปกติ อาจทำให้ระดับน้ำตาลในเลือดต่ำได้
• เมื่อรับประทานยานี้ร่วมกับเครื่องดื่มที่มีส่วนผสมของแอลกอฮอล์ อาจทำให้ระดับน้ำตาลในเลือดต่ำ หน้าแดง เหงื่อแตก หายใจหอบและเร็ว ปวดศีรษะ หรือคลื่นไส้ นอกจากนี้แอลกอฮอล์ยังมีแคลอรีสูง อาจทำให้ควบคุมน้ำหนักยาก

สิ่งที่ต้องระวังก่อนการใช้ยา Metformin และต้องแจ้งให้แพทย์ทราบ

• ก่อนที่จะรับยาให้แจ้งแก่แพทย์และเภสัชว่าท่านแพ้ยาอะไร
• ให้แจ้งแพทย์และเภสัชว่าท่านมีโรคประจำตัวอะไรบ้าง เช่นโรคไต โรคตับ โรคเลือด
• ก่อนการผ่าตัด หรือการฉีดสีเพื่อวินิจฉัยโรคต้องแจ้งแพทย์ว่าท่านรับประทานยา
• หากท่านมีอาการขาดน้ำเนื่องจากอาเจียน หรือท้องร่วง หรือติดเชื้ออย่างรุนแรง
• มีปัญหาหายใจหอบหรือแน่หน้าอก
• มีการฉีดสีเพื่อวินิจฉัยโรค
• เคยเป็นภาวะเลือดเป็นกรดมาก่อน
• ดื่มสุราปริมาณมาก
• ตั้งครรภ์หรือกำลังให้นมบุตร

 

6. ข้อห้ามในการใช้ยา

• ภาวะเลือดเป็นกรด (Metabolic Acidosis) หรือ Ketoacidosis

• ไตวาย (Creatinine ≥ 1.5 มก./ดล. ในผู้ชาย, ≥ 1.4 มก./ดล. ในผู้หญิง) หรือไตวายเฉียบพลัน

  • ปัจจุบันเกณฑ์การใช้ยา Metformin ไม่ได้ใช้ค่า Creatinine แต่ใช้ค่า eGFR (estimated glomerular filtration rate) ซึ่งแม่นยำกว่า ADA 2025: ระบุชัดเจนว่า "metformin ใช้ได้อย่างปลอดภัยเมื่อh estimated glomerular filtration rate ≥30 mL/min/1.73 m²" และควรหยุดยาเมื่อ eGFR <30 mL/min/1.73 m²
  • แนวทางฯ 2566: แนะนำให้ลดขนาดในผู้ป่วยที่มี eGFR 30-45 มล./นาที/1.73 ตร.ม. และไม่ควรให้ในผู้ป่วยที่มี eGFR น้อยกว่า 30 มล./นาที/1.73 ตร.ม.

• ตับวายหรือโรคตับรุนแรง

• หัวใจวายที่ควบคุมไม่ได้

• เบาหวานประเภท 1

• ผู้ติดสุราเรื้อรัง

• สตรีตั้งครรภ์หรือให้นมบุตร (Pregnancy Category B แต่ควรหลีกเลี่ยง)

7. ข้อระวังในการใช้ยา

บอกแพทย์หากตั้งครรภ์ หรืออยู่ในระยะให้นมบุตร มีโรคไต โรคตับ หรือกำลังใช้ยาอะไรอยู่บ้าง เช่น ยาขับปัสสาวะ ยาสเตียรอยด์ ยาเม็ดคุมกำเนิด ยาต้านชัก phenytoin ยายับยั้งการหลั่งกรด cimetidine เป็นต้น

ความปลอดภัยของยานี้ในสตรีมีครรภ์ สำหรับสตรีมีครรภ์ ยานี้จัดอยู่ในประเภท B

การป้องกันภาวะกรดในเลือด Lactic acidosis สำหรับผู้ที่ใช้ยา Metformin

การเกิดภาวะเลือดเป็นกรด Lactic acidosis เนื่องจากการใช้ยานี้น้อยมาก แต่เมื่อเกิดขึ้นมาจะมีอัตราการเสียชีวิตสูงมาก ADA 2025: ระบุว่าการเกิด Lactic acidosis นั้น "very rare" (พบได้ยากมาก) และความเสี่ยงจะสูงขึ้นอย่างมีนัยสำคัญเมื่อ eGFR <30 mL/min/1.73 m²

ปัจจัยเสี่ยงต่อการเกิดเลือดเป็นกรดได้แก่อายุ โรคไตเสื่อม และภาวะที่เนื้อเยื่อขาดออกซิเจน แนวทางการป้องกันได้แก่

• แจ้งแพทย์หากมีโรคไต, โรคตับ, หรือกำลังใช้ยาอื่น (เช่น ยาขับปัสสาวะ, สเตียรอยด์, ยาคุมกำเนิด, Phenytoin, Cimetidine)

• หยุดยาก่อนการผ่าตัดหรือการฉีดสี (อย่างน้อย 48 ชั่วโมง) และแจ้งแพทย์

• ระวังภาวะขาดน้ำจากอาเจียน, ท้องร่วง, หรือติดเชื้อรุนแรง

• ผู้สูงอายุควรตรวจการทำงานของไตก่อนและระหว่างใช้ยา

• หลีกเลี่ยงในผู้ที่มีปัญหาการหายใจหรือแน่นหน้าอก

• ให้ใช้ยาในขนาดน้อยที่สุดที่ควบคุมโรคได้
• สำหรับผู้ป่วยที่อยู่ในภาวะที่จะออกซิเจนไปเลี้ยงเนื้อเยื่อ เช่นภาวะขาดน้ำอย่างรุนแรง การติดเชื้ออย่างรุนแรง หัวใจวายที่ยังคุมอาการไม่ได้ ความดันโลหิตต่ำ ควรจะหยุดการให้ยานี้ไว้ก่อน
• สำหรับผู้สูงอายุต้องประเมินการทำงานของไตก่อนการให้ยานี้
• ไม่ควรใช้ยานี้ในผู้ป่วยที่เป็นโรคตับ
• ไม่ควรใช้ยานี้ในผู้ป่วยที่ดื่มสุราเพราะจะทำให้เกิดภาวะเลือดเป็นกรดได้ง่าย
• ให้หยุดยานี้ก่อนการผ่าตัดหรือการฉีดสีเพื่อวินิจฉัยโรค

สรุป: ข้อมูลถูกต้อง แต่ควรเพิ่มความชัดเจนว่าภาวะนี้ "พบได้น้อยมาก" เพื่อลดความกังวลที่ไม่จำเป็น แต่ยังคงเน้นย้ำความสำคัญของการระวังในกลุ่มเสี่ยง (โดยเฉพาะผู้ที่ไตทำงานบกพร่อง)

8. ระหว่างที่ใช้ยาจะต้องระวังอาการหรือการตรวจพิเศษอะไร

• อาการที่ต้องระวัง:

  • หายใจเร็ว/หอบ, ปวดกล้ามเนื้อ, อ่อนแรง, มือเท้ารู้สึกเย็น (อาจบ่งบอก Lactic Acidosis)

  • ผื่น, ลมพิษ, หรือเลือดออก/จ้ำเขียวผิดปกติ (อาจเป็นอาการแพ้)

  • กระหายน้ำมาก, หิวบ่อย, ปัสสาวะบ่อย (อาจบ่งบอกน้ำตาลไม่ควบคุม)

• การตรวจพิเศษ:

  • ตรวจระดับ Creatinine และ eGFR ทุก 3-6 เดือน

  • ตรวจระดับวิตามิน B12 หากใช้ยานาน (อาจลดระดับวิตามิน B12)

  • ตรวจระดับน้ำตาลในเลือด/ปัสสาวะเป็นประจำ

9. มีโรคหรือยาอื่นๆ ที่มีผลต่อการใช้ยามีอะไรบ้าง

• โรค:

  • โรคไต/ตับ: เพิ่มความเสี่ยง Lactic Acidosis

  • หัวใจวาย: ควรหยุดยาในกรณีรุนแรง

  • ติดเชื้อรุนแรง: อาจรบกวนการทำงานของไต

• ยาที่มีผลต่อ Metformin:

  • ยาขับปัสสาวะ: เพิ่มความเสี่ยงขาดน้ำ

  • สเตียรอยด์/ยาคุมกำเนิด: อาจเพิ่มน้ำตาลในเลือด

  • Phenytoin/Cimetidine: อาจเพิ่มระดับ Metformin ในเลือด

  • แจ้งแพทย์เกี่ยวกับยาทุกชนิด รวมถึงสมุนไพร

10. ผลข้างเคียงหรือไม่พึงประสงค์ของยา

• ผลข้างเคียงที่พบบ่อย:

  • เบื่ออาหาร, คลื่นไส้, อาเจียน, ท้องร่วง, ท้องอืด, แสบยอดอก

• ผลข้างเคียงรุนแรง (หยุดยาและแจ้งแพทย์ทันที):

  • ภาวะ Lactic Acidosis: หายใจเร็ว, ปวดกล้ามเนื้อ, อ่อนแรง, มือเท้ารู้สึกเย็น

  • อาการแพ้: ผื่น, ลมพิษ, บวมหน้า/คอ

  • ระดับวิตามิน B12 ต่ำ: อ่อนเพลีย, ชาปลายมือเท้า ADA 2025: ระบุว่า "การใช้ Metformin จะเพิ่มความเสี่ยงการขาดวิตามิน B12 ซึ่งจะทำให้อาการทางประสาทแย่ลง

สรุป: การขาดวิตามิน B12 อาจทำให้มีอาการชาปลายมือปลายเท้าคล้ายกับอาการจากเบาหวานได้

11. วิธีลดหรือป้องกันผลข้างเคียงของยา

• เริ่มยาด้วยขนาดต่ำและค่อยๆ เพิ่มเพื่อลดอาการทางเดินอาหาร

• ADA 2025: แนะนำว่ายารูปแบบออกฤทธิ์นาน (ER) สามารถช่วยลดผลข้างเคียงทางทางเดินอาหารได้

• รับประทานหลังอาหารพร้อมน้ำ

• ดื่มน้ำให้เพียงพอและหลีกเลี่ยงแอลกอฮอล์

• ตรวจสุขภาพไตและวิตามิน B12 เป็นประจำ

สรุป: ถูกต้องและครอบคลุม การเพิ่มคำแนะนำเรื่องยารูปแบบออกฤทธิ์นานจะทำให้บทความสมบูรณ์ขึ้น

12. หากได้รับยาเกินขนาดต้องทำอย่างไร

• อาการ: คลื่นไส้รุนแรง, หายใจลำบาก, อ่อนแรงมาก, อาจนำไปสู่ Lactic Acidosis

• วิธีแก้ไข: รีบพบแพทย์ทันที อาจต้องล้างกระเพาะหรือให้การรักษาในโรงพยาบาล

13. หากลืมใช้ยาต้องทำอย่างไร

• รับประทานทันทีที่นึกได้ หากใกล้เวลายาครั้งถัดไปให้ข้ามมื้อที่ลืม

• ห้ามเพิ่มขนาดยาเป็นสองเท่า

• แจ้งแพทย์หากลืมบ่อยครั้ง

14. การเก็บยา

• เก็บในภาชนะเดิม ปิดสนิท ที่อุณหภูมิห้อง (15-30°C)

• หลีกเลี่ยงความชื้น, แสงแดด, และพ้นมือเด็ก

• ตรวจสอบวันหมดอายุและทิ้งยาที่เสื่อมสภาพ

15. สรุป

Metformin เป็นยารักษาโรคเบาหวานประเภท 2 ที่มีประสิทธิภาพในการควบคุมระดับน้ำตาลในเลือด โดยไม่ทำให้เกิดภาวะน้ำตาลต่ำเมื่อใช้เดี่ยว การใช้ยาต้องอยู่ภายใต้การดูแลของแพทย์ โดยเฉพาะในผู้ที่มีความเสี่ยงต่อ Lactic Acidosis การปฏิบัติตามคำแนะนำและการตรวจสุขภาพอย่างสม่ำเสมอจะช่วยเพิ่มประสิทธิผลและความปลอดภัย

 

โรคเบาหวานชนิดที่2

• ยารักษาโรคเบาหวาน
• Sulfonyl urea
• Metformin
• Glitazone
• Acarbose
• Repaglinide
• Sitagliptin
• Insulin
• SGLT2 Inhibitors
• GLP-1 Receptor
• empaglifozin
• glyxambi
• synjardy
• glybenclamide
• gliclazide