ภาวะเลือดเป็นกรดจากคีโตน (Diabetic Ketoacidosis - DKA): คู่มือฉบับสมบูรณ์

บทนำ ภาวะเลือดเป็นกรดจากคีโตน หรือ Diabetic Ketoacidosis (DKA) คือภาวะแทรกซ้อนเฉียบพลันที่รุนแรงและเป็นอันตรายถึงชีวิต ซึ่งเกิดจากการที่ร่างกายขาดฮอร์โมนอินซูลินอย่างรุนแรง DKA เป็นภาวะฉุกเฉินทางการแพทย์ที่พบบ่อยในผู้ป่วยเบาหวานชนิดที่ 1 และอาจเป็นอาการแสดงแรกที่นำไปสู่การวินิจฉัยโรค การทำความเข้าใจสาเหตุ อาการเตือน และวิธีป้องกันที่ถูกต้อง คือสิ่งสำคัญที่สุดในการหลีกเลี่ยงภาวะวิกฤตนี้

---

DKA เกิดขึ้นได้อย่างไร? (กลไกการเกิดโรค)

เมื่อร่างกายขาดอินซูลินอย่างสิ้นเชิง เซลล์ต่างๆ จะไม่สามารถนำน้ำตาลกลูโคสในเลือดไปใช้เป็นพลังงานได้ ร่างกายจึงต้องหาพลังงานจากแหล่งอื่นโดยการ สลายไขมันที่เก็บสะสมไว้ออกมาใช้แทน กระบวนการสลายไขมันนี้จะสร้างสารที่เป็นผลพลอยได้คือ "คีโตน (Ketone)" ซึ่งมีความเป็นกรดสูง

เมื่อคีโตนถูกผลิตออกมาในปริมาณมากและสะสมในกระแสเลือด จะทำให้เลือดมีภาวะเป็นกรดรุนแรง ซึ่งรบกวนการทำงานของอวัยวะสำคัญทั่วร่างกายและนำไปสู่อาการต่างๆ ที่เป็นอันตราย

---

ปัจจัยกระตุ้นและสาเหตุที่พบบ่อย

ภาวะ DKA มักมีปัจจัยกระตุ้นที่ชัดเจน การทราบปัจจัยเหล่านี้คือขั้นตอนแรกของการป้องกัน:

• การขาดยาอินซูลิน: เป็นสาเหตุที่พบบ่อยที่สุด อาจเกิดจากการลืมฉีด, ปรับลดขนาดยาเอง, หรืออินซูลินปั๊มมีปัญหา

• การเจ็บป่วยหรือการติดเชื้อ: เช่น ปอดอักเสบ, การติดเชื้อในทางเดินปัสสาวะ, หรือแม้แต่ไข้หวัดใหญ่ ร่างกายจะหลั่งฮอร์โมนความเครียดซึ่งต้านฤทธิ์อินซูลิน ทำให้ต้องการอินซูลินมากขึ้น

• การวินิจฉัยโรคเบาหวานชนิดที่ 1 ครั้งแรก: ผู้ป่วยจำนวนมากไม่ทราบว่าตนเองเป็นโรค จนกระทั่งเกิดภาวะ DKA

• ภาวะเครียดรุนแรงทางร่างกาย: เช่น อุบัติเหตุ, การผ่าตัดใหญ่, หรือโรคหลอดเลือดหัวใจตีบ

• ยาบางชนิด: เช่น ยาสเตียรอยด์ (Corticosteroids) หรือยาเบาหวานกลุ่ม SGLT2 inhibitors ซึ่งอาจทำให้เกิดภาวะ DKA ได้แม้น้ำตาลในเลือดไม่สูงมาก (Euglycemic DKA)

---

อาการที่ต้องสังเกต

อาการของ DKA มักเกิดขึ้นและรุนแรงขึ้นอย่างรวดเร็วภายในเวลาไม่กี่ชั่วโมงถึงหนึ่งวัน สัญญาณเตือนที่สำคัญได้แก่:

• ระดับน้ำตาลในเลือดสูง: โดยทั่วไปสูงกว่า 250 มก./ดล.

• กระหายน้ำมากและปัสสาวะบ่อยผิดปกติ

• คลื่นไส้ อาเจียน และปวดท้อง (พบได้บ่อยมาก)

• หายใจหอบลึก และมีกลิ่นลมหายใจคล้ายผลไม้สุกหรือน้ำยาล้างเล็บ (กลิ่นอะซิโตน) ซึ่งเป็นอาการเฉพาะของภาวะนี้

• อ่อนเพลียมาก, ผิวแห้ง, ซึมลง, สับสน และอาจหมดสติได้หากไม่ได้รับการรักษา

---

การวินิจฉัย

การวินิจฉัย DKA จะใช้เกณฑ์ 3 ข้อหลักร่วมกัน คือ:

1. ระดับน้ำตาลในเลือดสูง (≥ 250 มก./ดล.)

2. ตรวจพบคีโตนในเลือดหรือปัสสาวะ

3. เลือดมีภาวะเป็นกรด (pH < 7.3 หรือ Bicarbonate < 18 mmol/L)

---

การรักษาและการป้องกัน

การรักษา DKA เป็นภาวะฉุกเฉินทางการแพทย์ที่ ต้องได้รับการรักษาในโรงพยาบาลทันที หลักการรักษาคือการแก้ไขภาวะขาดน้ำและเกลือแร่, การให้สารน้ำทางหลอดเลือด, การให้อินซูลินเพื่อหยุดการสร้างคีโตนและลดระดับน้ำตาลในเลือด, และการรักษาปัจจัยกระตุ้น

การป้องกัน: การดูแลตนเองเมื่อเจ็บป่วย (Sick Day Management) การป้องกันที่ดีที่สุดคือการจัดการเบาหวานอย่างถูกต้องในวันที่คุณเจ็บป่วย:

• ห้ามหยุดฉีดอินซูลินเด็ดขาด: แม้ว่าจะรับประทานอาหารไม่ได้ ร่างกายยังต้องการอินซูลินเพื่อต่อสู้กับความเจ็บป่วย

• ตรวจระดับน้ำตาลให้บ่อยขึ้น: ควรตรวจทุก 2-4 ชั่วโมง

• ตรวจหาคีโตน: หากระดับน้ำตาลสูงกว่า 250 มก./ดล. ควรตรวจหาคีโตนในปัสสาวะหรือเลือดทันที

• ดื่มน้ำให้เพียงพอ: ดื่มน้ำเปล่าหรือเครื่องดื่มไม่มีน้ำตาลบ่อยๆ เพื่อป้องกันภาวะขาดน้ำ

• รับประทานอาหาร: พยายามรับประทานอาหารอ่อนๆ ที่มีคาร์โบไฮเดรต เช่น โจ๊ก หรือซุป

ควรไปพบแพทย์เมื่อใด? ควรรีบไปพบแพทย์หรือโรงพยาบาลทันทีหาก:

• มีอาการคลื่นไส้ อาเจียน หรือปวดท้องรุนแรง

• ตรวจพบคีโตนในปัสสาวะในระดับปานกลางถึงสูง

• ระดับน้ำตาลในเลือดยังคงสูงมากแม้จะฉีดอินซูลินเพิ่มแล้ว

• มีไข้สูง หรืออาการเจ็บป่วยไม่ดีขึ้น

 

111111

ภาวะคีโตซีส [Diabetic acidosis, DKA]

คืออะไรเป็นภาวะฉุกเฉินที่พบบ่อย โดยเฉพาะในผู้ป่วยเบาหวานชนิดที่หนึ่ง ภาวะนี้เกิดจากการเสียสมดุลของอินซูลิน ซึ่งอาจจะขาดหรือน้อยไป กับฮอร์โมนต้านฤทธิ์อินซูลิน เช่น glucagon steroid และ catecholamine สูงขึ้นทำให้ผู้ป่วยเกิดภาวะระดับน้ำตาลสูง และภาวะกรดในเลือด และมีการคั่งของคีโตนในเลือด คีโตนนี้เป็นกรดจะตรวจพบในปัสสาวะหากว่าอินซูลินไม่พอ และเบาหวานควบคุมไม่ดี

ปัจจัยที่กระตุ้นให้เกิดมีอะไรบ้าง

ปัจจัยที่กระตุ้นให้เกิดภาวะนี้ได้แก่โรคหรือภาวะความเครียดที่เกิดขึ้น เช่น

• โรคหลอดเลือดสมอง
• ตับอ่อนอักเสบ
• เส้นเลือดหัวใจตีบ
• สุรา
• ยาบางชนิดเช่น corticosteroids, thiazides, and sympathomimetic agents

ผู้ป่วยจะมีอาการอะไรบ้าง

• คลื่นไส้ อาเจียนมาก พบเกือบทุกราย
• ปวดท้องในบางราย
• คอแห้ง
• กระหายน้ำ
• ปัสสาวะมากบางรายอาจจะมากถึง 5 ลิตร
• ลมหายใจมีกลิ่นหวานของอะซีโตน และคีโตน
• หายใจหอบลึก
• ตรวจพบคีโตนในปัสสาวะ

หากยังไม่ได้รับการรักษาจะเกิดอาการต่อมา

• รู้สึกเหนื่อยมากขึ้น
• ผิวแดง และแห้ง
• คลื่นไส้อาเจียน และปวดท้องมากขึ้น
• หายใจหอบ และลึก มีกลิ่นผลไม้
• ซึมลง

ทราบได้อย่างไรว่าเกิดภาวะนี้

จากอาการดังกล่าวร่วมกับการตรวจดังนี้

• ระดับน้ำตาลในปัสสาวะสูงบวก4 หากน้ำตาลในเลือดสูงให้ตรวจหาคีโตนในปัสสาวะ
• ระดับน้ำตาลในเลือดมากกว่า 240 มก.%
• ตรวจพบคีโตนในปัสสาวะ

ปัจจัยชักนำให้เกิด

• การขาดยาอินซูลิน
• ความเครียดต่างๆ เช่น ภาวะติดเชื้อ กล้ามเนื้อหัวใจตายเฉียบพลัน

การรักษา

หลักการรักษาคือขจัดสิ่งทีชักจูง และชดเชยสิ่งที่ขาด ได้แก่

• การให้อินซูลินออกฤทธิ์ระยะสั้นเพิ่มขึ้นจากเดิม 5-10 ยูนิต ถ้าอีก 4 ชั่วโมงต่อมายังตรวจพบคีโตนอีกให้ฉีดซ้ำได้อีก
• การให้ดื่มน้ำมากๆ
• การให้เกลือแร่
• การให้ด่างเมื่อมีความจำเป็น
• การรักษาหรือขจัดสิ่งชักจูง

การป้องกัน

ภาวะนี้สามารถป้องกันได้โดยให้ความรู้ ผู้ป่วยควรได้รับคำแนะนำว่าเมื่อมีอาการปัสสาวะมากขึ้น คอแห้งกระหายน้ำจะต้องตรวจหาน้ำตาลในเลือดหรือปัสสาวะทันที ถ้าน้ำตาลในเลือดสูงกว่า 300 มก./ดล หรือน้ำตาลในปัสสาวะ 3+ จะต้องทดสอบหาคีโตนในปัสสาวะทันที ถ้าตรวจพบคีโตนแล้วยังไม่เกิดอาการอื่นโดยเฉพาะคลื่นไส้อาเจียน ให้ดื่มน้ำมากๆ และเพิ่มยาฉีดชนิดออกฤทธิ์เร็ว 6-12 ยูนิตแล้วสังเกตุ 4-6 ชมโดยการตรวจน้ำตาล ถ้าเกิน 240 มก.%ให้ตรวจหาคีโตนถ้าไม่ดีขึ้นรีบพบแพทย์ ข้อสำคัญถ้าน้ำตาลในเลือดมากกว่า 240 มก.% และตรวจพบคีโตนในปัสสาวะห้ามออกกำลังกาย

• ปฏิบัติตามคำแนะนำของแพทย์ทั้งการควบคุมอาหาร การฉีดอินซูลิน และการออกกำลังกาย
• ไม่ควรออกกำลังกายหากน้ำตาลในเลือดสูงเกิน 240 มก.%
• ตรวจระดับน้ำตาลในเลือดอย่างสม่ำเสมอในผู้ป่วยเบาหวานชนิดที่1 ตรวจหาสารคีโตนในเลือดเมื่อน้ำตาลในปัสสาวะ4บวก
• ห้ามหยุดอินซูลินเมื่อเวลาป่วย

ควรพบแพทย์เมื่อใด

• อาเจียนมาก อาเจียนตลอดเวลา
• ไข้สูงเกิน 39 องศา
• ระดับน้ำตาลเกิน 400 มก%นานเกิน 12 ชั่วโมง
• ฉีดอินซูลินเพิ่มขึ้น 20%มากกว่า 2 ครั้งใน 24 ชั่วโมง แต่อาการและผลเลือดยังไม่ดีขึ้น

อะไรคือสาเหตุที่ทำให้เกิดภาวะคีโตซีส

คีโตนเกิดจากการเผาผลาญไขมันเนื่องมาจากร่างกายไม่สามารถใช้น้ำตาลกลูโคสเป็นพลังงาน การพบคีโตนในเลือดแดงแสดงถึง

1. อินซูลินไม่พอ อาจจะเกิดจากลืมฉีด หรือภาวะที่ต้องการอินซูลินเพิ่ม เช่นเวลาเจ็บป่วย เมื่ออินซูลินไม่พอร่างกายจึงเผาไขมันเป็นพลังงาน
2. ได้อาหารไม่พอ เช่นเวลาเจ็บป่วยรับประทานอาหารไม่พอ
3. ระดับน้ำตาลในเลือดต่ำเกินไป ร่างกายก็เผาไขมันมาใช้เป็นพลังงาน

ภาวะคีโตซีส | ภาวะหมดสติจากน้ำตาลสูง | ภาวะน้ำตาลต่ำ

ภาวะฉุกเฉินในผู้ป่วยเบาหวาน

• โรคหัวใจและหลอดเลือด
• โรคต่อมไร้ท่อ
• ไขมันในเลือดสูง
• โรคอ้วน
• โรคหย่อนสมรรถภาพทางเพศ
• โรคต่อมไทรอยด์
• โรคเบาหวาน
• อาการโรคเบาหวาน
• ความเสี่ยงการเกิดโรคเบาหวาน
• การวินิฉัยโรคเบาหวาน
• การคัดกรองโรคเบาหวาน
• ชนิดของโรคเบาหวาน
• การรักษาโรคเบาหวาน
• การดูแลโรคความดันโลหิต
• การดูแลโรคไขมันในเลือด
• โรคแทรกซ้อนจากเบาหวาน
• โรคแทรกซ้อนเฉียบพลัน
• เป้าหมายการรักษาเบาหวาน
• การติดตามโรคเบาหวาน
• การป้องกันเบาหวาน
• การใช้ยารักษาเบาหวาน