การตรวจมะเร็งต่อมลูกหมาก Prostate-Specific Antigen(PSA)

PSA (Prostate-Specific Antigen) คืออะไร?

PSA คือโปรตีนชนิดหนึ่งที่สร้างขึ้นโดยเซลล์ในต่อมลูกหมาก (ทั้งเซลล์ปกติและเซลล์มะเร็ง) หน้าที่ตามธรรมชาติของมันคือช่วยทำให้น้ำอสุจิมีสภาวะเป็นของเหลวเพื่อให้ตัวอสุจิเคลื่อนไหวได้ดี

โดยปกติ PSA จะพบในน้ำอสุจิเป็นส่วนใหญ่ และจะมีเพียงปริมาณเล็กน้อยเท่านั้นที่รั่วไหลเข้าสู่กระแสเลือด การตรวจ PSA คือการเจาะเลือดเพื่อวัดปริมาณ PSA ที่รั่วไหลออกมาในกระแสเลือดนี้ ค่าที่ได้จะรายงานเป็น nanograms of PSA per milliliter(ng/mL) ของเลือด

ค่า PSA สูง ไม่ได้แปลว่าเป็นมะเร็งเสมอไป

นี่คือความเข้าใจผิดที่พบบ่อยที่สุด แม้ว่ามะเร็งต่อมลูกหมากจะเป็นสาเหตุหนึ่งที่ทำให้ค่า PSA สูง แต่ภาวะอื่นๆ ที่ไม่ใช่เนื้อร้ายก็สามารถทำให้ค่า PSA สูงขึ้นได้เช่นกัน ได้แก่:

1. โรคต่อมลูกหมากโต (BPH):ต่อมลูกหมากโต

   • เป็นภาวะที่ต่อมลูกหมากขยายขนาดขึ้นตามวัย (ไม่ใช่มะเร็ง) เมื่อต่อมมีขนาดใหญ่ขึ้น ก็จะผลิต PSA ออกมามากขึ้นตามไปด้วย นี่คือสาเหตุที่พบบ่อยที่สุดที่ทำให้ค่า PSA สูงในชายสูงอายุ

2. ต่อมลูกหมากอักเสบ (Prostatitis):ต่อมลูกหมากอักเสบ

   • การอักเสบหรือการติดเชื้อของต่อมลูกหมาก จะทำให้เซลล์เสียหายและ PSA รั่วไหลเข้าสู่กระแสเลือดได้มากขึ้น

3. อายุที่เพิ่มขึ้น:

   • แม้จะไม่มีโรคใดๆ ค่า PSA ก็จะค่อยๆ สูงขึ้นตามธรรมชาติเมื่ออายุมากขึ้น

4. กิจกรรมที่กระทบต่อมลูกหมาก (ชั่วคราว):

   • การมีเพศสัมพันธ์: การหลั่งอสุจิอาจทำให้ค่า PSA สูงขึ้นชั่วคราว (แพทย์บางท่านแนะนำให้งด 2 วันก่อนตรวจ)

   • การตรวจ DRE: การที่แพทย์คลำต่อมลูกหมากทางทวารหนัก

   • การออกกำลังกาย: โดยเฉพาะการขี่จักรยานเป็นเวลานาน อาจกดทับต่อมลูกหมาก

   • หัตถการทางการแพทย์: เช่น การส่องกล้องดูกระเพาะปัสสาวะ หรือการตัดชิ้นเนื้อ

กลุ่มที่เสี่ยงต่อมะเร็งต่อมลุกหมาก

• อายุมากกว่า 50 ปี
• คนผิวดำ
• มีพ่อ พี่หรือน้องเป็นมะเร็งต่อมลูกหมาก

คำแนะนำในการตรวจหาค่า PSA

คำแนะนำการตรวจหาค่า PSA แนะนำโดยสมาคมมะเร็งแห่งประเทศอเมริกา สมาคมโรคระบบทางเดินปัสสาวะอเมริกา

• การตรวจค่า PSAให้พิจารณาเป็นรายๆโดยพิจารณาจาก อายุ ปัจจัยเสี่ยง และ life expectancy
• สำหรับผู้ที่สูงอายุไม่แนะนำให้คัดกรอง(มากกว่า 75 ปีหรือผู้ที่คาดว่าจะมีอายุไม่เกิน 10 ปี)
• สำหรับผู้ที่มีปัจจัยเสี่ยงต่อการเกิดมะเร็งต่อมลูกหมากจะตรวจหาระดับ PSA ตั้งแต่อายุยังไม่มาก แพทย์จะต้องปรึกษาถึงผลดีผลเสียและตัดสินใจร่วมกัน

ข้อถกเถียงเรื่องการคัดกรอง: ข้อดี vs. ข้อเสีย

การตรวจ PSA มีทั้งประโยชน์และข้อจำกัด ซึ่งเป็นเหตุผลว่าทำไมการตรวจนี้จึงควรเป็นการ "ตัดสินใจร่วมกัน" กับแพทย์

ข้อดี (Pros):

• ตรวจจับได้เร็ว: สามารถตรวจพบมะเร็งได้ตั้งแต่ระยะแรกเริ่มที่ยังไม่มีอาการ ซึ่งอาจเพิ่มโอกาสในการรักษาให้หายขาด

• ประเมินความเสี่ยง: ช่วยให้แพทย์ประเมินความเสี่ยงและวางแผนการติดตามโรคได้

ข้อเสียและข้อจำกัด (Cons):

• ผลบวกลวง (False Positives): คือค่า PSA สูง แต่ไม่ได้เป็นมะเร็ง (เกิดจาก BPH หรืออักเสบ) ซึ่งนำไปสู่ความวิตกกังวล และการตรวจเพิ่มเติมที่ไม่จำเป็น เช่น การเจาะชิ้นเนื้อ

• ผลลบลวง (False Negatives): คือค่า PSA ปกติ แต่มีความเสี่ยงที่จะเป็นมะเร็งซ่อนอยู่

• การวินิจฉัยเกินจำเป็น (Overdiagnosis): การตรวจ PSA อาจทำให้ตรวจพบมะเร็งต่อมลูกหมากชนิดที่ "โตช้ามาก" (Indolent Cancer) ซึ่งเป็นมะเร็งที่ไม่เป็นอันตรายและอาจไม่จำเป็นต้องรักษา แต่การทราบผลอาจนำไปสู่...

• การรักษาเกินจำเป็น (Overtreatment): ผู้ป่วยอาจเลือกรับการผ่าตัดหรือฉายรังสี ซึ่งมีความเสี่ยงจากภาวะแทรกซ้อน เช่น การกลั้นปัสสาวะไม่อยู่ หรือภาวะหย่อนสมรรถภาพทางเพศ

การตรวจ PSA เพื่อคัดกรองมะเร็งต่อมลูกหมากเหมาะสมหรือไม่

• อายุที่เริ่มคัดกรองควรจะเริ่มต้นที่50ปีขึ้นไป และคาดว่าจะมีอายุอีกอย่างน้อย 10 ปี สำหรับคนทั่วไป
• ผู้ที่มีความเสี่ยงสูงในการเกิดมะเร็งต่อมลูกหมากได้แก่ ผู้ที่มีญาติสายตรงเช่น พ่อ พี หรือน้องเป็นมะเร็งต่อมลูกหมากก่อนวัยอันควร(น้อยกว่า 65 ปี)ชาวอเมริกาเชื้อสายอาฟริกัน ควรได้รับการคัดกรองเมื่ออายุ 45 ปีขึ้นไป
• ผู้ที่มีญาติสายตรงเป็นมะเร็งต่อมลูกหมากสองคน ควรได้รับการคัดกรองมะเร็งต่อมลูกหมากตั้งแต่อายุ 40 ปีขึ้นไป

แต่ปัจจุบันก็มีหลายสถาบันไม่แนะนำให้เจาะ หากจะเจาะจะต้องพิจารณาข้อดี ข้อเสีย และข้อจำกัดของการตรวจ

ค่าปกติของ PSA

ยังไม่ค่าที่กำหนดว่าเป็นค่าปกติ แต่ที่นิยมใช้คือหากค่า PSA ต่ำกว่าหรือเท่ากับ 4 ng/mL จะถือว่าปกติ และแนะนำว่าหากค่ามากกว่า 4 ให้ตัดชิ้นเนื้อลูกหมากเพื่อส่งตรวจหามะเร็งแต่อย่างไรก็ตามพบว่ายังพบผู้ที่เป็นมะเร็งมีค่า PSA ต่ำกว่า 4 และพบว่าผู้ที่มีค่าสูงกว่า 4 ไม่เป็นมะเร็ง มีปัจจัยที่ทำให้ค่า PSA ผันผวน เช่น ต่อมลูกหมากอักเสบ การติดเชื้อทางเดินปัสสาวะ การใช้ยา finasteride and dutasteride ค่า  PSA ที่สูงโอกาศเป็นมะเร็งต่อมลูกหมากก็สูง และหากค่าสูงมากขึ้นก็เสี่ยงต่อมะเร็งต่อมลูกหมากเพิ่ม

ค่า PSA ตามอายุ

ค่าจะแสดงเป็นเพียงแนวทางเท่านั้น แพทย์หรือสถาบันแต่ละแห่งอาจจะไม่เท่ากัน ค่าปกติจะต้องน้อยกว่า

• 3 ng/ml สำหรับผู้ชายอายุ 50-59
• 4 ng/ml สำหรับผู้ชายอายุ 60-69
• 5 ng/ml สำหรับผู้ชายอายุ มากกว่า70

ค่าที่มากกว่าปกติอาจจะเป็นโรคต่อลูกหมากอักเสบ หรือต่อมลูกหมากโต หรือมะเร็งต่อมลูกหมาก ซึ่งจะต้องรอการตรวจเพิ่ม

การแปลผลค่า PSA และความเสี่ยง

โดยทั่วไป แพทย์มักใช้ค่า 4.0 ng/mL เป็นจุดตัด แต่ค่านี้ไม่ใช่ตัวเลขที่ตายตัว:

• PSA < 4.0 ng/mL: ส่วนใหญ่ถือว่าปกติ แต่ไม่ได้การันตี 100% ว่าไม่เป็นมะเร็ง (มีประมาณ 15% ของผู้ชายที่เป็นมะเร็งอาจมีค่า PSA ต่ำกว่า 4)

• PSA 4.0 - 10.0 ng/mL (Borderline): เป็น "โซนสีเทา" มีโอกาสตรวจพบมะเร็งประมาณ 25% แต่ส่วนใหญ่มักเกิดจาก BPH หรือการอักเสบ

• PSA > 10.0 ng/mL: ความเสี่ยงที่จะเป็นมะเร็งต่อมลูกหมากจะสูงขึ้นอย่างมีนัยสำคัญ (มากกว่า 50%)

 

ปัจจัยที่มีผลต่อค่า PSA

ปัจจัยที่ผลทำให้ค่า PSA สูงขึ้น ได้แก่

• ต่อมลูกหมากโต prostatic hyperplasia (BPH) ซึ่งเป็นขยายตัวไม่เป็นมะเร็งของต่อมลูกหมาก
• การติดเชื้อทางเดินปัสสาวะ ควรจะรอประมาณ 6 สัปดาห์หลังการรักษาการติดเชื้อแล้วจึงตรวจระดับ PSA
• การออกกำลังกายอย่างหนัก เช่นการขี่จักรยาน โดยเฉพาะก่อนการเจาะเลือด 48 ชั่วโมง
• การมีเพศสัมพันธอาจทำให้เกิด PSA ขึ้นไปเป็นเวลาสั้น ๆ และจากนั้นไปลงอีกครั้ง นี่คือเหตุผลที่แพทย์บางคนแนะนำว่าคนละเว้นจากการพุ่งออกมาเป็นเวลา 2 วันก่อนการทดสอบ
• การมีเพศสัมพันธ์ทางทวารหนัก หรือการกระตุ้นต่อมลุกหมาก
• การตรวจต่อมลูกหมากด้วยนิ้วทางทวารหนัก
• การตรวจ biopsy ต่อมลูกหมาก
• การตรวจกระเพาะปัสสาวะ หรือการใส่สายสวนท่อปัสสาวะ
• อายุ ระดับ PSA ปกติขึ้นไปอย่างช้าๆในขณะที่คุณได้รับเก่าแม้ว่าคุณจะไม่มีความผิดปกติของต่อมลูกหมาก
• ต่อมลูกหมากอักเสบ: คำนี้หมายถึงการติดเชื้อหรือการอักเสบของต่อมลูกหมากซึ่งอาจยกระดับ PSA
• ขี่จักรยาน การศึกษาบางคนบอกว่าการขี่จักรยานอาจยกระดับ PSA (อาจจะเป็นเพราะที่นั่งทำให้ความดันในต่อมลูกหมาก)
• ยาบางอย่าง ฮอร์โมนเพศชาย (หรือยาอื่น ๆ ที่เพิ่มระดับฮอร์โมนเพศชาย) อาจก่อให้เกิดการเพิ่มขึ้นของ PSA

บางสิ่งบางอย่างอาจทำให้ระดับ PSA ต่ำลง (แม้ว่ามะเร็งเป็นโรคที่ปัจจุบัน)

• ยารักษาต่อมลูกหมากโต เช่น finasteride (Proscar หรือ Propecia) หรือ dutasteride (Avodart) อาจลดระดับ PSA คุณควรบอกแพทย์ของคุณถ้าคุณมีการใช้ยาเหล่านี้เพราะยาจะลดระดับ PSA
• สมุนไพรบางอย่างที่จะขายเป็นอาหารเสริมจะลดระดับ PSA จึงเป็นเหตุผลสำคัญที่จะให้แพทย์ของคุณรู้ว่าคุณรับประทานอาหารเสริมใด ๆ
• โรคอ้วนผู้ชายอ้วนมีแนวโน้มที่จะมีระดับ PSA ต่ำ
• แอสไพรินบางวิจัยล่าสุดได้ชี้ให้เห็นว่าคนที่ใช้ยาแอสไพรินเป็นประจำอาจมีระดับ PSA ต่ำ

หากตรวจเลือดแล้วพบว่าค่า PSA มีค่าสูงต้องทำอะไรบ้าง

หากไม่มีอาการแพทย์จะสั่งให้ตรวจเลือดซ้ำ หากเจาะเลือดแล้วค่ายังสูงแพทย์จะตรวจต่อมลูกหมากทางก้นเป็นระยะ หากค่ายังสูงต่อเนื่อง หรือตวรจพบก้อนที่ต่อมลูกหมากแพทย์จะตรวจเพิ่มเช่นการทำ ultrasound ต่อมลูกหมากผ่านทางทวาร การตรวจปัสสาวะ เพื่อตรวจว่ามีการติดเชื้อหรือไม่ การส่องกล้องตรวจกระเพาะปัสสาวะ หรือการตัดชิ้นเนื้อเพื่อส่งตรวจหามะเร็ง ค่า PSA เท่าไรแพทย์จึงบอกว่าสูง

ถ้าระดับ PSA ของคุณจะสูง

แพทย์อาจแนะนำเฝ้าระวังหรือการรอในระหว่างที่จะทำการทดสอบซ้ำหรือตรวจด้วยวิธีอื่น เช่นการตรวจชิ้นเนื้อต่อมลูกหมากเพื่อดูว่าคุณมีโรคมะเร็งแพทย์ไม่ได้ทั้งหมดใช้จุดตัด PSA เดียวกันเมื่อให้คำปรึกษาว่าจะทำการตรวจชิ้นเนื้อ บางคนอาจให้คำแนะนำถ้า PSA คือ 4 หรือสูงกว่าขณะที่คนอื่นอาจจะแนะนำให้ตรวจซ้ำเมื่อระดับ PSA เท่ากับหรือมากกว่า 2.5

ข้อจำกัดของการตรวจ PSA

แม้ว่าการตรวจ PSAจะทำให้วินิจฉัยโรคมะเร็งต่อมลูกหมากในระยะแรกเริ่มได้โดยก้อนมีขนาดเล็ก และได้รับการรักษาซึ่งอาจจะเสี่ยงต่อโรคแทรกซ้อนจากการรักษาโดยการผ่าตัด หรือการใช้รังสีรักษา มีคำถามว่าก้อนมะเร็งที่เจอและรักษานั้นอาจจะไม่อันตรายต่อชีวิตก้อนนั้นอาจจะโตช้าและไม่จำเป็นต้องรักษา

นอกจากนั้นก็ยังพบว่าผู้ป่วยโรคมะเร็งต่อมลูกหมากจำนวนหนึ่งค่า PSA ปกติ และผู้ที่ค่า PSA สูงก็ไม่เป็นมะเร็งพบว่าร้อยละ25เท่านั้นที่ผลชิ้นเนื้อเป็นมะเร็ง

การตรวจ PSA ในการติดตามผู้ป่วยมะเร็งต่อมลูกหมาก

ผู้ที่รักษามะเร็งต่อมลูกหมากไปแล้วค่า PSA จะต่ำลง การเจาะเลือดเพื่อติดตามโรคจึงมีความจำเป็น การที่ค่า PSA สูงขึ้นแสดงว่าเกิดกลับเป็นซ้ำ ซึ่งพบผลเลือดสูงก่อนเกิดอาการกำเริบนานเป็นเดือน การที่จะบอกว่าค่าสูงจะต้องตรวจเลือดซ้ำเป็นระยะ

การศึกษาการตรวจคัดกรองมะเร็งต่อมลูกหมากด้วยวิธีการเจาะเลือด

ศึกษาจากคน 1000 คนที่เจาะเลือดตรวจมะเร็งต่อมลูกหมากทุก1-4 ปีพบว่า

• จะป้องกันการเสียชีวิตจากมะเร็งต่อมลูกหมากได้0-1 คน
• พบ100-120 คนจะให้ผลบวกหลอกกล่าวคือค่า PSAสูงแต่ไม่เป็นโรค(พิสูจน์โดยการตัดชิ้นเนื้อ และบางส่วนมีผลแทรกซ้อนจากการตัดชิ้นเนื้อ)
• พบ110คนวินิจฉัยว่าเป็นมะเร็งต่อมลูกหมาก พบ 50 คนมีโรคแทรกซ้อนจากการรักษาเช่น ปัญหาเสื่อมสมรรถภาพทางเพศ กลั้นปัสสาวะไม่อยู่ โรคแทรกซ้อนทางดรคหัวใจและหลอดเลือด

ก่อนการเจาะเลือดตรวจควรจะทราบข้อดีข้อเสียก่อน

ข้อดี

• การตรวจ PSA จะทำให้ทราบว่าเป็นมะเร็งต่อมลูกหมากก่อนที่จะมีอาการ
• การตรวจ PSA จะโดยเฉพาะการตรวจค่า PSAเพื่อเทียบเทียบกันจะทำให้วินิจฉัยมะเร็งต่อมลูกหมากได้เร็ว และสามารถให้การรักษาตั้งแต่ระยะเริ่มต้นของมะเร็ง
• สำหรับค่า PSAที่ไม่ค่อยเปลี่ยนแปลงหรือ Slow-growing prostate cancer อาจจะทำเพียงแค่ติดตามโรคโดยยังไม่ต้องรักษา
• การตรวจ PSAเป็นประจำ โดยเฉพาะผู้ที่เสี่ยงต่อการเกิดโรคมะเร็งต่อมลูกหมาก จะทำให้วินิจฉัยโรคได้เร็ว

ข้อเสีย

• ผู้ป่วย3ใน4คนมีค่า PSAสูงแต่ไม่เป็นมะเร็ง ทำให้เกิดความกังวล
• เมื่อค่า PSAสูงจะต้องได้รับการตรวจเพิ่มคือการตรวจชิ้นเนื้อต่อมลูกหมาก พบว่า 3 ใน 50 คนที่ตรวจชิ้นเนื้อ จะมีโรคแทรกซ้อนการติดเชื้อที่รุนแรงหลังจากการตรวจชิ้นเนื้อ
• ค่า PSA ที่ปกติก็เป็นมะเร็งต่อมลูกหมากได้
• สำหรับมะเร็งต่อมลุกหมากที่โตช้าซึ่งมักจะไม่เป็นอันตราย การตรวจพบทำให้เกิดความกังวลและรักาาเกินความจำเป้น
• การรักษามะเร็งต่อมลูกหมาก จะเกิดโรคแทรกซ้อนที่รบกวนคุณภาพชีวิตเช่น การขับปัสสาวะ เสื่อมสมรรถภาพทางเพศ

หากค่า PSA สูง ต้องทำอย่างไรต่อ?

อย่าเพิ่งตื่นตระหนก! หากค่า PSA ของคุณสูง แพทย์จะดำเนินการดังนี้:

1. ตรวจซ้ำ (Re-test): เพื่อยืนยันผลอีกครั้ง

2. ตรวจร่างกาย (DRE): แพทย์จะคลำต่อมลูกหมากทางทวารหนักเพื่อดูว่ามีก้อนแข็งที่น่าสงสัยหรือไม่

3. ตรวจหาการติดเชื้อ: ตรวจปัสสาวะเพื่อดูว่ามีการติดเชื้อหรือไม่

4. พิจารณาการตรวจขั้นสูง (Advanced Tests): เช่น การตรวจ Free PSA (อัตราส่วน PSA อิสระ หากค่านี้ต่ำจะเสี่ยงมะเร็งมากขึ้น) หรือ PSA Density (เทียบค่า PSA กับขนาดต่อมลูกหมาก)

5. การตัดชิ้นเนื้อ (Biopsy): เป็นวิธีเดียวที่จะยืนยันได้ว่าเป็นมะเร็งหรือไม่ แพทย์จะแนะนำให้ทำในกรณีที่ค่า PSA สูงต่อเนื่อง, ตรวจ DRE ผิดปกติ, หรือผลการตรวจอื่นๆ บ่งชี้ความเสี่ยงสูง

การตรวจใหม่เกี่ยวกับ PSA

• การหาค่า Free versus total PSA. เป็นการหาอัตราส่วนของ PSA อิสระ(ไม่ได้จับกับโปรตีน)ในเลือดกับ PSA ทั้งหมดซึ่งพบว่าหากค่าต่ำจะสัมพันธ์กับความรุนแรงของโรค นอกจากนั้นยังใช้ค่านี้มาพิจารณาในการตรวจชิ้นเนื้อต่อมลูกหมากหากค่า PSA อิสระน้อยกว่า 10
• การหาค่า PSA density of the transition zone.โดยใช้ระดับPSAหารด้วยปริมาณของต่อมลูกหมากที่อยู่รอบท่อปัสสาวะซึ่งพบว่ามีความแม่นยำกว่าการตรวจแบบปกติ
• การเปรียบเทียบค่า PSA ตามกลุ่มอายุ( Age-specific PSA reference ranges) เนื่องจากค่า PSAจะเพิ่มสูงตามอายุ แต่ไม่นิยมเนื่องจากจะทำให้การวินิจฉัยช้า
• การหาการเพิ่มขึ้นของค่า PSA (PSA velocity and PSA doubling time) โดยการเพิ่มขึ้นของ PSA ต่อปี (ng/mL per year)การหาระยะเวลาที่ค่า PSA เพิ่มขึ้นเป็นสองเท่า เชื่อว่าจะทำให้การวินิจฉัยแม่นยำขึ้น
• การตรวจ Pro-PSA ซึ่งเป็นโปรตีนตั้งต้นของ PSA ค่านี้จะสูงในผู้ป่วยที่เป็นมะเร็งต่อมลูกหมาก

แหล่งอ้างอิง

• http://prostatecanceruk.org/prostate-information/getting-diagnosed/psa-test
• http://www.cancer.gov/types/prostate/psa-fact-sheet
• https://www.nlm.nih.gov/medlineplus/ency/article/003346.htm

ทบทวนวันที่

โดย นายแพทย์ ประพันธ์ ปลื้มภาณุภัทร อายุรแพทย์,แพทย์เวชศาสตร์ครอบครัว

 

 

• เรื่องเกี่ยวกับมะเร็ง
• การเจาะเลือดเพื่อตรวจมะเร็ง
• ปัจจัยเสี่ยงมะเร็ง
• อาหารต้านมะเร็ง
• มะเร็งเต้านม
• มะเร็งลำไส้ใหญ่
• มะเร็งปากมดลูก
• มะเร็งปอด
• มะเร็งตับ
• มะเร็งเม็ดเลือดขาว
• มะเร็งไฝ
• มะเร็งต่อมลูกหมาก
• มะเร็งผิวหนัง
• มะเร็งต่อมธัยรอยด์
• มะเร็งรังไข่
• มะเร็งถุงน้ำดี
• อาการของโรคมะเร็ง
• การตรวจมะเร็งแรกเริ่ม