อาการคัน (Pruritus): ความหมาย สาเหตุ และการจัดการ

เผยแพร่เมื่อ: 3 พฤษภาคม 2568

โดย: นายแพทย์ ประพันธ์ ปลื้มภาณุภัทร อายุรแพทย์, แพทย์เวชศาสตร์ครอบครัว

อาการคัน (Pruritus) เป็นอาการที่พบได้บ่อยในโรคผิวหนังหลายชนิดและอาจเป็นสัญญาณของโรคระบบอื่น ๆ บทความนี้ให้ข้อมูลครบถ้วนเกี่ยวกับอาการคัน รวมถึงความหมาย สาเหตุ กลไกการเกิด การวินิจฉัย และแนวทางการรักษา เพื่อช่วยให้เข้าใจและจัดการอาการนี้ได้อย่างเหมาะสม

ความหมายและสาเหตุ

อาการคัน หรือ Pruritus คือความรู้สึกไม่พึงประสงค์บนผิวหนังที่กระตุ้นให้อยากเกา เป็นลักษณะเด่นของโรคผิวหนังหลายชนิด และบางครั้งอาจเป็นอาการที่ผิดปกติของโรคระบบอื่น ๆ อาการคันอาจเกิดขึ้นเฉพาะที่หรือทั่วร่างกาย และอาจเป็นแบบเฉียบพลันหรือเรื้อรัง หากคันนานเกิน 6 สัปดาห์ จะเรียกว่า อาการคันเรื้อรัง อาการคันอาจรุนแรงจนรบกวนชีวิตประจำวัน และเป็นความท้าทายทั้งในการวินิจฉัยและการรักษา

ความชุก ปัจจัยเสี่ยง และประวัติตามธรรมชาติ

ข้อมูลเกี่ยวกับความชุก ปัจจัยเสี่ยง และประวัติตามธรรมชาติของอาการคันมีจำกัด เฉพาะบางโรคที่เกี่ยวข้องกับอาการคัน ซึ่งจะกล่าวถึงในส่วนของโรคที่เฉพาะเจาะจง

กลไกการเกิดอาการคัน

กลไกส่วนปลาย

• สิ่งกระตุ้นทางกายภาพและเส้นทางประสาท: อาการคันเกิดจากสิ่งกระตุ้น เช่น การสัมผัสเบา ๆ แรงกด ความสั่นสะเทือน ความร้อน หรือการกระตุ้นด้วยไฟฟ้า (เช่น การกระตุ้นเส้นประสาทโดยตรง) ความรู้สึกนี้ถูกรับโดยปลายประสาทอิสระในผิวหนัง และส่งผ่านเส้นประสาท C ที่ไม่มีปลอกไมอีลิน (Unmyelinated C fibers) และเส้นประสาท Aδ ที่มีปลอกไมอีลิน (Myelinated Aδ fibers) ไปยังทางเดินประสาท Spinothalamic ในระบบประสาทส่วนกลาง การศึกษาโดย Microneurography ชี้ว่าอาการคันและความเจ็บปวดส่งผ่านเส้นทางประสาทที่แยกจากกัน
• ตัวกลางทางเคมี:
  • ฮิสตามีน (Histamine): เป็นตัวกลางสำคัญที่ก่อให้เกิดอาการคัน แต่ยังมีสารเคมีอื่น ๆ ที่เกี่ยวข้อง เช่น นิวโรเปปไทด์ ซึ่งบางชนิดกระตุ้นการหลั่งฮิสตามีนจาก Mast Cells ทำให้อาการคันตอบสนองต่อยาแก้แพ้ (Antihistamines)
  • ตัวกลางบางชนิด เช่น Opioids ทำงานโดยอิสระจากฮิสตามีน ทำให้ยาแก้แพ้ไม่ได้ผลในบางกรณี Opioids ยังมีผลต่อระบบประสาทส่วนกลางและเพิ่มอาการคันจากฮิสตามีนที่ส่วนปลาย

กลไกส่วนกลาง

ผู้ป่วยที่มีเนื้องอกหรือรอยโรคในระบบประสาทส่วนกลางมักมีอาการคันรุนแรงที่รักษายาก การใช้ Opioids ในการระงับความรู้สึกแบบ Epidural Anesthesia ก็อาจทำให้เกิดอาการคันได้

สาเหตุ

อาการคันอาจเกิดจากสาเหตุทางผิวหนังหรือระบบอื่น ๆ และจำเป็นต้องตรวจสอบว่ามีผื่นร่วมด้วยหรือไม่ ผื่นที่มีลักษณะเฉพาะมักบ่งบอกถึงโรคผิวหนังหลัก รายการโรคผิวหนังบางส่วนที่เกี่ยวข้องกับอาการคันเรื้อรังอยู่ใน ตารางที่ 1

ตารางที่ 1: โรคผิวหนังบางส่วนที่เกี่ยวข้องกับอาการคันเรื้อรัง

• โรคแพ้ภูมิตัวเอง (Autoimmune): Dermatitis Herpetiformis, Dermatomyositis, Pemphigoid, Sjögren's Syndrome
• โรคทางพันธุกรรม (Genetic): Darier's Disease, Hailey-Hailey Disease, Ichthyoses, Sjögren-Larsson Syndrome
• การติดเชื้อและการระบาด (Infections and Infestations): ปฏิกิริยาต่อสัตว์ขาปล้อง, Dermatophytosis, Folliculitis, การติดเชื้อแบคทีเรีย (เช่น Impetigo), แมลงกัดต่อย, เหา (Pediculosis), หิด (Scabies), การติดเชื้อไวรัส
• การอักเสบ (Inflammatory): ผิวแห้ง (Asteatosis รวมถึงอาการคันในผู้สูงอายุ), Atopic Eczema, Contact Dermatitis (ระคายเคืองและแพ้), ปฏิกิริยาต่อยา, “โรคผิวหนังที่มองไม่เห็น”, Lichen Planus, Lichen Simplex Chronicus, Mastocytosis (Urticaria Pigmentosa), Miliaria, Psoriasis, แผลเป็น, ลมพิษ (Urticaria)
• เนื้องอก (Neoplastic): Cutaneous T-cell Lymphoma หรือ Mycosis Fungoides (โดยเฉพาะ Sézary Syndrome), Cutaneous B-cell Lymphoma, Leukemia Cutis
• การตั้งครรภ์ (Pregnancy): Pemphigoid Gestationis, Polymorphic Eruption of Pregnancy, Prurigo Gestationis

หมายเหตุ: อาการคันอาจเป็นแบบทั่วร่างกายหรือเฉพาะที่ ขึ้นอยู่กับความรุนแรงของโรค
ที่มา: อ้างอิงจาก Pujol RM, Gallardo F, Llistosella E, et al., 2002; Ständer S, Weisshaar E, Mettang T, et al., 2007

อาการคันเป็นส่วนสำคัญของบางโรค เช่น Atopic Eczema, Dermatitis Herpetiformis, Lichen Simplex Chronicus และ Nodular Prurigo ซึ่งมักไม่พบโรคเหล่านี้หากไม่มีอาการคัน ในบางกรณี เช่น ลมพิษระดับเบา (Mild Urticaria) หรือ Aquagenic Pruritus ระดับฮิสตามีนอาจเพียงพอให้เกิดความรู้สึกคัน แต่ไม่ทำให้เกิดการเปลี่ยนแปลงที่ผิวหนัง Bullous Pemphigoid อาจเริ่มด้วยอาการคันก่อนเกิดตุ่มน้ำเป็นเวลาหลายเดือน Mycosis Fungoides รูปแบบที่มองไม่เห็นอาจปรากฏเป็นอาการคันโดยไม่มีผื่น และต้องวินิจฉัยด้วยการตัดชิ้นเนื้อ

การตรวจสอบว่าอาการคันเกิดก่อนผื่นหรือไม่เป็นสิ่งสำคัญ การเกามากอาจทำให้เกิดการเปลี่ยนแปลงที่ผิวหนัง เช่น รอยถลอก (Excoriation), การหนาตัวของผิว (Lichenification), ผิวแห้ง, ผิวหนังอักเสบ (Eczematization) และการติดเชื้อ การอาบน้ำบ่อยเกินไปหรือการแพ้ยาทาเฉพาะที่อาจทำให้เกิดผิวหนังอักเสบ ซึ่งไม่ควรตีความว่าเป็นโรคผิวหนังหลัก

สาเหตุจากระบบอื่น

โรคระบบอื่น ๆ ที่อาจทำให้เกิดอาการคันเรื้อรังอยู่ใน ตารางที่ 2 บางโรคอาจร้ายแรง และการวินิจฉัยอาการคันทั่วร่างกายว่าเป็น “ผิวหนังอักเสบไม่เฉพาะเจาะจง” โดยไม่排除โรคเหล่านี้อาจเป็นอันตราย อาการคันจากโรคระบบอื่นมักเป็นแบบทั่วร่างกาย อาจเป็นอาการเดียวที่แสดงออก และไม่มีผื่นเฉพาะเจาะจง

ตารางที่ 2: สาเหตุจากระบบอื่นที่ทำให้เกิดอาการคันเรื้อรัง

• โรคต่อมไร้ท่อและเมตาบอลิซึม (Endocrine and Metabolic Diseases): ไตวายเรื้อรัง, เบาหวาน (อาจคันเฉพาะที่ศีรษะ), ไทรอยด์ทำงานเกิน (Hyperthyroidism), ไทรอยด์ทำงานต่ำ (Hypothyroidism), โรคตับ (มีหรือไม่มีภาวะท่อน้ำดีอุดตัน), การดูดซึมผิดปกติ, อาการคันในวัยหมดประจำเดือน
• โรคติดเชื้อ (Infectious Diseases): การติดเชื้อพยาธิ (Helminthosis), HIV, การติดเชื้อปรสิต (Parasitosis)
• เนื้องอกและโลหิตวิทยา (Neoplastic and Hematological): โรคฮอดจ์กิน (Hodgkin's Disease), ภาวะขาดธาตุเหล็ก, มะเร็งเม็ดเลือดขาว (Leukemia), Non-Hodgkin's Lymphoma, Multiple Myeloma, Plasmacytoma, Polycythemia Rubra Vera
• เนื้องอกในอวัยวะภายใน (Visceral Neoplasms): Carcinoid Syndrome, เนื้องอกของปากมดลูก ต่อมลูกหมาก หรือลำไส้ใหญ่
• การตั้งครรภ์ (Pregnancy): อาการคันในหญิงตั้งครรภ์ (มีหรือไม่มีภาวะท่อน้ำดีอุดตัน)
• ยา (Drugs): Allopurinol, Amiodarone, Angiotensin-converting Enzyme Inhibitors, Estrogen, Hydrochlorothiazide, Hydroxyethyl Cellulose, Opioids, Simvastatin
• อื่น ๆ:
  • โรคระบบประสาท (Neurologic Disease): ฝี (Abscess), ภาวะสมองขาดเลือด (Infarcts), Multiple Sclerosis, Notalgia Paresthetica, เนื้องอก
  • โรคจิตเวช (Psychiatric Disease): ความวิตกกังวล, ซึมเศร้า, โรคย้ำคิดย้ำทำ (Obsessive-Compulsive Disorder)

ที่มา: อ้างอิงจาก Pujol RM, Gallardo F, Llistosella E, et al., 2002; Ständer S, Weisshaar E, Mettang T, et al., 2007

การวินิจฉัย

การซักประวัติ

การซักประวัติอย่างละเอียดเป็นขั้นตอนสำคัญที่สุดในการวินิจฉัยสาเหตุของอาการคัน ควรสอบถามเกี่ยวกับ:

• ระยะเวลาที่เริ่มมีอาการ, ขอบเขต (ทั่วร่างกายหรือเฉพาะที่), ความรุนแรง, ลักษณะของอาการคัน
• ปัจจัยที่ทำให้อาการแย่ลงหรือดีขึ้น, ความแตกต่างตามช่วงเวลาของวันหรือฤดูกาล, การอาบน้ำ, อาชีพ, งานอดิเรก
• ประวัติการใช้ยาและการแพ้ยา, ประวัติโรคและการผ่าตัดในอดีต
• ประวัติส่วนตัวหรือครอบครัวเกี่ยวกับโรคภูมิแพ้ (เช่น ผื่นในวัยเด็ก, ภูมิแพ้ทางจมูก, หอบหืด), การสัมผัสกับผู้อื่นในครัวเรือหรือที่ทำงาน, สัตว์เลี้ยง, ประวัติการเดินทาง, ประวัติทางเพศ, และการใช้ยาเสพติดทางหลอดเลือด (เช่น HIV หรือไวรัสตับอักเสบ C)
• หากเพิ่งผ่านการผ่าตัด ควรสอบถามว่ามีการใช้ Hydroxyethyl Cellulose เป็น Plasma Expander หรือไม่ เนื่องจากอาจทำให้เกิดอาการคันทั่วร่างกายนานถึง 1 ปี

การตรวจร่างกาย

• ตรวจผิวหนังเพื่อหาความผิดปกติที่ชัดเจน การเกา (ทำให้เกิดรอยถลอก) หรือการถู (ทำให้เกิดตุ่ม, ก้อน, หรือผิวหนา) อาจทำให้เกิดการเปลี่ยนแปลงที่ไม่ใช่โรคผิวหนังหลัก การตรวจบริเวณหลังส่วนบน (ที่เกาไม่ถึง) ช่วยแยกแยะได้
• ตรวจหาการติดเชื้อปรสิต เช่น หิด (Scabies) และเหา (Lice) โดยตรวจผิวหนัง, เส้นผม, อวัยวะเพศ และขูดผิวเพื่อตรวจ รวมถึงตรวจตะเข็บเสื้อผ้าเพื่อหาเหาตัว (ในกรณีโรคของคนเร่ร่อน)
• ตรวจร่างกายอย่างละเอียด รวมถึงการตรวจอุ้งเชิงกราน, ทวารหนัก, ต่อมน้ำเหลือง, ตับ, และม้าม

การตรวจในระบบอื่น ๆ (Review of Systems)

การซักประวัติในผู้ป่วยที่มีอาการคันเรื้อรังที่ไม่ทราบสาเหตุ ควรครอบคลุม:

• สุขภาพทั่วไป (ไข้, หนาวสั่น, น้ำหนักลด)
• ผิวหนัง (สีผิว, เหงื่อ, ผิวแห้ง, ผิวแดง, ตัวเหลือง)
• เส้นผม (การเจริญเติบโต, เนื้อสัมผัส, ผมร่วง), เล็บ (รอย Beau's Lines, เล็บหลุด, สีเปลี่ยน), ดวงตา (ตาโปน, สีเปลี่ยน)
• ระบบต่อมไร้ท่อ, โลหิตวิทยา, ทางเดินอาหาร, ทางเดินปัสสาวะ, ระบบประสาท, และสภาพจิตใจ

การตรวจในห้องปฏิบัติการ

หากการซักประวัติและตรวจร่างกายไม่ชัดเจน ควรส่งตรวจในห้องปฏิบัติการ:

• การตรวจเบื้องต้น:
  • ตรวจนับเม็ดเลือด (Complete Blood Count with Differential)
  • ตรวจการทำงานของไต (Blood Urea Nitrogen, Creatinine)
  • ตรวจการทำงานของตับ (AST, ALT, Alkaline Phosphatase, Bilirubin)
  • ตรวจ Hepatitis C Antibodies
  • ตรวจระดับ Thyroid-Stimulating Hormone (TSH)
  • เอกซเรย์ปอด (Chest X-ray)
• การตรวจเพิ่มเติม: (ขึ้นอยู่กับผลเบื้องต้นและอาการ)
  • ตรวจภูมิแพ้, ระดับฮิสตามีน, Mast Cell Metabolites, เซโรโทนิน, Total IgE, Urine 5-HIAA
  • Antinuclear Antibody, Antimitochondrial Antibodies, Antitissue Transglutaminase Antibodies
  • ระดับแคลเซียมและฟอสเฟต, อัตราการตกตะกอนของเม็ดเลือดแดง (ESR), ระดับน้ำตาลขณะอดอาหาร, Hemoglobin A1C
  • ตรวจ HIV, CT Scan, การทดสอบผิวหนัง (Prick Testing, Patch Testing)
  • Serum และ Urine Immunofixation, Serum และ Urine Protein Electrophoresis
  • ระดับธาตุเหล็กและ Ferritin, การตัดชิ้นเนื้อผิวหนังพร้อม Immunofluorescence
  • ตรวจอุจจาระหาเลือด, ไข่พยาธิ, และปรสิต, การส่องกล้องระบบทางเดินอาหารส่วนบนและ/หรือส่วนล่าง

การตัดชิ้นเนื้อผิวหนังอาจจำเป็นในกรณีที่ไม่มีผื่น เพื่อตรวจหาภูมิคุ้มกันที่สะสมในระยะเริ่มต้นของ Pemphigoid หรือวินิจฉัย Mycosis Fungoides ผู้ป่วยที่มีอาการคันเรื้อรังที่ไม่ทราบสาเหตุควรได้รับการติดตามและประเมินซ้ำเป็นระยะ เนื่องจากโรคที่ซ่อนอยู่อาจปรากฏในภายหลัง

การรักษา

แนวคิดทั่วไปและการรักษาเฉพาะที่/ระบบ

การระบุและรักษาสาเหตุหลักเป็นวิธีที่มีประสิทธิภาพที่สุดในการจัดการอาการคัน การรักษาแบบบรรเทาอาการควรใช้ควบคู่ไปกับการรักษาโรคหลัก:

• ประคบเย็นหรืออาบน้ำเย็นช่วยลดอาการคันได้ การอยู่ในสภาพแวดล้อมที่เย็นทั้งที่บ้านและที่ทำงานก็ช่วยได้
• ใช้โลชั่นเย็นที่มีส่วนผสมของ Calamine, Pramoxine, หรือ Menthol และ Camphor

ตารางที่ 3: ตัวเลือกการรักษาอาการคัน

• การรักษาเฉพาะที่:
  • ยาชา (Anesthetics)
  • ยาแก้คัน (Antipruritics)
  • สารให้ความเย็น (Cooling Agents)
  • คอร์ติโคสเตียรอยด์ (Corticosteroids)
  • ครีมเพิ่มความชุ่มชื้น (Emollients)
• การรักษาทางระบบ:
  • ยาแก้แพ้ (Antihistamines)
  • คอร์ติโคสเตียรอยด์ (Corticosteroids)
  • ยาต้านตัวรับ Opioid (Opioid-receptor Antagonist)
• การรักษาด้วยแสง (Phototherapy):
  • Ultraviolet B (UVB) แบบกว้างหรือแคบ
  • Ultraviolet A1 (UVA1)
• อื่น ๆ:
  • การฝังเข็ม (Acupuncture)
  • Capsaicin
  • การกระตุ้นด้วยไฟฟ้าผ่านผิวหนัง (Transcutaneous Electrical Stimulation)

ที่มา: อ้างอิงจาก Hagermark O, Wahlgren C, 1995

• ผิวแห้ง (โดยเฉพาะในผู้สูงอายุ): ใช้ครีมเพิ่มความชุ่มชื้น เช่น Petrolatum และ White Paraffin ในปริมาณมาก ควบคู่กับการปรับอุณหภูมิและความชื้น หลีกเลี่ยงการอาบน้ำร้อนบ่อย ๆ และการใช้สบู่มากเกินไป
• คอร์ติโคสเตียรอยด์เฉพาะที่: ใช้เฉพาะเมื่อมีอาการอักเสบของผิวหนัง ไม่ควรใช้โดยไม่จำเป็น
• Tacrolimus เฉพาะที่: ใช้ในผู้ป่วย Atopic Dermatitis ในวงจำกัด
• Capsaicin เฉพาะที่: ใช้ในอาการคันเรื้อรังเฉพาะที่ เช่น Notalgia Paresthetica
• ยาแก้แพ้ H1-receptor: เป็นยาเลือกแรกสำหรับลมพิษ แต่ใน Atopic Dermatitis ยาแก้แพ้รุ่นใหม่ที่ไม่ทำให้ง่วงอาจไม่ได้ผลเท่ายาแก้แพ้รุ่นเก่าที่ทำให้ง่วง
• ยาต้านซึมเศร้า Tricyclic (เช่น Doxepin): มีฤทธิ์ต้านฮิสตามีนและออกฤทธิ์ที่ระบบประสาทส่วนกลาง เหมาะสำหรับอาการคันรุนแรงเรื้อรัง
• Gabapentin, Buspirone, SSRIs: พิจารณาใช้ในบางกรณี
• การรักษาด้วยแสง UVB: มีประสิทธิภาพในอาการคันจากไตวาย และอาจช่วยในผู้ป่วย Prurigo Nodularis, Atopic Dermatitis, HIV และ Aquagenic Pruritus
• ยาต้านตัวรับ Opioid (เช่น Naloxone): ใช้ในอาการคันรุนแรงจากโรคไตและท่อน้ำดีอุดตัน
• วิธีอื่น ๆ: การฝังเข็ม และการกระตุ้นด้วยไฟฟ้าผ่านผิวหนัง (TENS)
• Atopic Dermatitis: อาจต้องรักษาผื่นอย่างเข้มข้นด้วยคอร์ติโคสเตียรอยด์ทางระบบหรือยากดภูมิคุ้มกัน

การรักษาโรคเฉพาะ

• โรคไตเรื้อรัง:
  • การรักษาทั่วไปตามที่กล่าวมา
  • โรคไม่รุนแรง: ใช้ UVB Phototherapy และ Erythropoietin
  • การรักษาระดับที่สอง: ถ่านกัมมันต์ (Oral Activated Charcoal), Cholestyramine, Naltrexone (Opioid Antagonist)
  • การรักษาระดับที่สาม: Thalidomide, การผ่าตัดต่อมพาราไทรอยด์
  • การฟอกไตช่วยบรรเทาได้บ้าง แต่ไม่ค่อยลดอาการคันอย่างมีนัยสำคัญ ระดับ Parathyroid Hormone ที่สูงอาจเป็นสาเหตุ และการผ่าตัดต่อมพาราไทรอยด์ช่วยลดอาการได้ การปลูกถ่ายไตเป็นการรักษาที่แก้ไขได้ถาวร
• โรคท่อน้ำดีอุดตัน (Cholestatic Disease):
  • Ion-exchange Resins เช่น Cholestyramine ลดระดับเกลือน้ำดีและสารก่ออาการคัน
  • Opioid Antagonists เช่น Naloxone และ Naltrexone ช่วยแก้ไขการส่งสัญญาณ Opioidergic ที่ผิดปกติ
  • การรักษาระดับที่สอง: Rifampicin (ช่วยลดอาการคันใน Primary Biliary Cirrhosis), Ursodeoxycholic Acid, SSRIs, S-adenosylmethionine
  • การรักษาระดับที่สาม: UVB Phototherapy, Extracorporeal Albumin Dialysis, Plasmapheresis, Dronabinol (Cannabinoid)
• Polycythemia Rubra Vera:
  • ยาแก้แพ้มักไม่ได้ผล
  • การรักษาด้วยแสง PUVA (Psoralen plus Ultraviolet A) ช่วยได้ในบางราย
  • Aspirin และ SSRIs มีรายงานว่ามีประสิทธิภาพ

สรุป

• อาการคันเป็นลักษณะเด่นของโรคผิวหนังหลายชนิด และอาจเป็นสัญญาณของโรคระบบอื่น
• การมีผื่นไม่ความเป็นไปได้ของสาเหตุจากโรคระบบอื่น
• การไม่มีผื่นไม่ได้หมายความว่าสาเหตุของอาการคันมาจากโรคระบบอื่นเสมอไป
• ผู้ป่วยที่มีอาการคันทั่วร่างกายนานเกิน 6 สัปดาห์ ควรได้รับการประเมินทั้งทางผิวหนังและอายุรกรรม รวมถึงการตรวจในห้องปฏิบัติการ การตัดชิ้นเนื้อผิวหนัง และการถ่ายภาพรังสีตามความเหมาะสม
• การระบุและรักษาสาเหตุหลักเป็นวิธีที่มีประสิทธิภาพที่สุดในการจัดการอาการคัน

 

• ผิวหนังติดเชื้อแบคทีเรีย
• ผิวหนังติดเชื้อรา
• ผิวหนังติดเชื้อไวรัส
• ผิวหนังจากโรคแพ้ภูมิ
• มะเร็งผิวหนัง
• ความสวยความงาม
• โรคผิวหนังอื่นๆ
• โรคผิวหนัง
• ผื่นแพ้ยา
• โรคแพ้ผื่นคันผิวหนังอักเสบ
• โรคผื่นแพ้สัมผัส
• โรคสะเก็ดเงิน
• ผื่นแพ้ Numbular eczema
• ผื่นแพ้ยา
• ผื่นแพ้ Atopic eczema
• ผื่นแพ้ไขมัน Seborrheic dermatitis
• ผื่นแพ้ Hand eczema
• ผื่นแพ้ Lichen simplex chronicus