วัคซีนงูสวัด (Herpes Zoster Vaccine): ป้องกันอาการปวดเรื้อรังและภาวะแทรกซ้อนร้ายแรง

โรคงูสวัด (Shingles หรือ Herpes Zoster) เป็นโรคที่เกิดจากการติดเชื้อไวรัส วาริเซลลา-ซอสเตอร์ (Varicella-Zoster Virus - VZV) ซึ่งเป็นไวรัสชนิดเดียวกับที่ทำให้เกิดโรคอีสุกอีใสในวัยเด็ก เมื่อเราเป็นอีสุกอีใสและหายแล้ว ไวรัส VZV จะไม่ได้หายไปจากร่างกาย แต่จะซ่อนตัวอยู่ในปมประสาทใกล้ไขสันหลังของเราอย่างสงบ และจะกลับมาทำงานอีกครั้งเมื่อระบบภูมิคุ้มกันอ่อนแอลง ไม่ว่าจะเป็นจากอายุที่มากขึ้น ความเครียด การเจ็บป่วย หรือการใช้ยากดภูมิคุ้มกัน เมื่อไวรัสถูกกระตุ้นขึ้นมาใหม่ มันจะเดินทางตามแนวเส้นประสาทมายังผิวหนัง ทำให้เกิดผื่นแดงเป็นตุ่มน้ำใสขึ้นเป็นแนวตามเส้นประสาทที่ไวรัสซ่อนตัวอยู่ และมักมีอาการปวดแสบปวดร้อนอย่างรุนแรง

แม้โรคงูสวัดจะไม่ใช่โรคที่อันตรายถึงชีวิตโดยตรง แต่ก็สร้างความทุกข์ทรมานอย่างมากจากอาการปวด และที่สำคัญคืออาจนำไปสู่ภาวะแทรกซ้อนที่รุนแรงและเรื้อรังได้ ทำให้ วัคซีนงูสวัด (Herpes Zoster Vaccine) มีบทบาทสำคัญในการป้องกันโรคและลดความรุนแรงของภาวะแทรกซ้อน

---

อาการของโรคงูสวัด

อาการของโรคงูสวัดมักเริ่มต้นด้วยอาการนำ เช่น ปวดแสบปวดร้อน คัน ยิบๆ หรือชาตามผิวหนังบริเวณใดบริเวณหนึ่งของร่างกาย โดยที่ยังไม่มีผื่นขึ้น จากนั้นประมาณ 1-3 วัน จะมีผื่นแดงขึ้นเป็นปื้น ก่อนจะกลายเป็นตุ่มน้ำใสขนาดเล็กที่เรียงตัวเป็นกลุ่มหรือเป็นแนวตามเส้นประสาทที่ถูกกระตุ้น ตุ่มน้ำเหล่านี้จะแตกออกเป็นแผลและตกสะเก็ดในเวลาต่อมา

อาการปวด เป็นอาการสำคัญของงูสวัด มักมีลักษณะปวดแสบปวดร้อน ปวดแปลบ ปวดคล้ายถูกไฟฟ้าช็อต หรือปวดลึกๆ และอาจปวดรุนแรงมากจนรบกวนการนอนหลับและการใช้ชีวิตประจำวัน

---

ภาวะแทรกซ้อนที่พบบ่อยและน่ากังวล

ภาวะแทรกซ้อนที่สำคัญและพบบ่อยที่สุดของโรคงูสวัดคือ ภาวะปวดปลายประสาทเรื้อรังหลังเป็นงูสวัด (Postherpetic Neuralgia - PHN) ซึ่งเป็นอาการปวดแสบปวดร้อนอย่างรุนแรงที่ยังคงอยู่บริเวณที่เคยเป็นงูสวัด แม้ผื่นจะหายไปแล้วก็ตาม อาการปวดนี้อาจคงอยู่นานหลายเดือน หลายปี หรือตลอดชีวิต ทำให้คุณภาพชีวิตของผู้ป่วยแย่ลงอย่างมาก โดยเฉพาะในผู้สูงอายุ ความเสี่ยงในการเกิด PHN จะสูงขึ้นตามอายุที่เพิ่มขึ้น

นอกจากนี้ งูสวัดยังอาจก่อให้เกิดภาวะแทรกซ้อนอื่นๆ ได้ เช่น:

• งูสวัดขึ้นตา (Ophthalmic Zoster): หากงูสวัดเกิดใกล้ดวงตา อาจทำให้เกิดการติดเชื้อที่ตา ตาอักเสบ หรือถึงขั้นตาบอดได้

• งูสวัดขึ้นหูหรือใบหน้า (Ramsay Hunt Syndrome): หากงูสวัดเกิดที่เส้นประสาทใบหน้า อาจทำให้กล้ามเนื้อใบหน้าอ่อนแรง ปากเบี้ยว หูอื้อ หรือสูญเสียการได้ยิน

• การติดเชื้อแบคทีเรียแทรกซ้อนบริเวณผิวหนังที่เป็นผื่น

• ในผู้ที่มีภูมิคุ้มกันบกพร่อง อาจมีการแพร่กระจายของไวรัสไปยังอวัยวะภายใน เช่น ปอดบวม สมองอักเสบ ตับอักเสบ ซึ่งเป็นอันตรายถึงชีวิต

---

วัคซีนป้องกันงูสวัด: ชนิดและประสิทธิภาพ

ปัจจุบันมีวัคซีนงูสวัด 2 ชนิดหลัก ๆ ที่ใช้กัน:

1. วัคซีนงูสวัดชนิดเชื้อเป็น (Live Attenuated Zoster Vaccine - ZVL หรือ Zostavax®)

• ลักษณะ: ผลิตจากไวรัส VZV ที่ถูกทำให้อ่อนกำลังลง ไม่สามารถก่อโรคได้ แต่ยังคงกระตุ้นภูมิคุ้มกัน

• ประสิทธิภาพ: ป้องกันโรคงูสวัดได้ประมาณ 50-70% และลดความเสี่ยงของ PHN ได้ประมาณ 60-70% ประสิทธิภาพจะลดลงตามอายุและเวลาที่ผ่านไป

• การบริหาร: ฉีด 1 โดส

• ข้อจำกัด: เนื่องจากเป็นวัคซีนเชื้อเป็น จึงมีข้อห้ามใช้ในผู้ที่มีภูมิคุ้มกันบกพร่อง หญิงตั้งครรภ์ และผู้ที่มีประวัติแพ้เจลาตินหรือ Neomycin

2. วัคซีนงูสวัดชนิดเชื้อตาย/ซับยูนิต (Recombinant Zoster Vaccine - RZV หรือ Shingrix®)

• ลักษณะ: เป็นวัคซีนรุ่นใหม่ที่ผลิตจากโปรตีนส่วนประกอบของเชื้อไวรัส VZV (glycoprotein E) ผสมกับสารเสริมภูมิ (adjuvant) เพื่อเพิ่มการตอบสนองของภูมิคุ้มกัน เป็นวัคซีนเชื้อตาย ไม่มีเชื้อไวรัสมีชีวิต

• ประสิทธิภาพ: สูงมาก โดยสามารถป้องกันโรคงูสวัดได้ถึง 90-97% ในทุกกลุ่มอายุ และป้องกันภาวะ PHN ได้มากกว่า 90% ประสิทธิภาพคงอยู่นานกว่าวัคซีนชนิดเชื้อเป็น

• การบริหาร: ฉีด 2 โดส ห่างกัน 2-6 เดือน

• ข้อดี:

  • ประสิทธิภาพสูงและคงทนกว่าในระยะยาว

  • สามารถใช้ได้ในผู้ที่มีภูมิคุ้มกันบกพร่อง (ต่างจากวัคซีนเชื้อเป็น)

• ผลข้างเคียงที่พบบ่อย: มักเป็นอาการเฉพาะที่ เช่น ปวด บวม แดงบริเวณที่ฉีด อาจมีไข้ ปวดเมื่อยตามตัว หรืออ่อนเพลีย ซึ่งมักหายได้เองภายใน 2-3 วัน

---

ใครควรได้รับวัคซีนงูสวัด?

โดยทั่วไป แนะนำให้ฉีดวัคซีนป้องกันงูสวัดในกลุ่มคนเหล่านี้:

• ผู้ที่มีอายุ 50 ปีขึ้นไป: โดยเฉพาะอย่างยิ่ง วัคซีนชนิดเชื้อตาย (Shingrix®) เพราะเป็นวัยที่มีความเสี่ยงสูงขึ้นในการเป็นงูสวัดและ PHN

• ผู้ใหญ่ที่มีอายุ 18 ปีขึ้นไป ที่มีภาวะภูมิคุ้มกันบกพร่อง: เช่น ผู้ป่วย HIV, ผู้ป่วยมะเร็งที่กำลังรักษา, ผู้ที่ปลูกถ่ายอวัยวะ หรือผู้ที่ใช้ยากดภูมิคุ้มกัน (สำหรับวัคซีนชนิดเชื้อตาย/Shingrix® เท่านั้น)

• ผู้ที่เคยเป็นงูสวัดมาแล้ว: การเป็นงูสวัดไม่ได้แปลว่าจะเป็นอีกไม่ได้ วัคซีนยังคงช่วยเสริมภูมิคุ้มกันและลดความเสี่ยงในการเป็นซ้ำหรือเกิด PHN

---

ข้อห้ามและข้อควรระวังในการฉีดวัคซีน

การพิจารณาข้อห้ามและข้อควรระวังขึ้นอยู่กับชนิดของวัคซีนงูสวัดที่เลือกใช้:

สำหรับวัคซีนชนิดเชื้อตาย/ซับยูนิต (Shingrix®):

• ข้อห้ามเด็ดขาด: ประวัติการแพ้อย่างรุนแรง (Anaphylaxis) ต่อวัคซีน Shingrix® เข็มก่อนหน้า หรือต่อส่วนประกอบใดๆ ในวัคซีน (เช่น สารเสริมภูมิ)

• ข้อควรระวัง: กำลังเจ็บป่วยเฉียบพลัน มีไข้สูง ควรเลื่อนการฉีดออกไปก่อน หญิงตั้งครรภ์/ให้นมบุตร (ปรึกษาแพทย์)

สำหรับวัคซีนชนิดเชื้อเป็น (Zostavax®):

• ข้อห้ามเด็ดขาด:

  • ผู้มีภูมิคุ้มกันบกพร่องรุนแรง (จากโรคหรือยา)

  • หญิงตั้งครรภ์ หรือสงสัยว่าตั้งครรภ์

  • ประวัติแพ้อย่างรุนแรง (Anaphylaxis) ต่อวัคซีน Zostavax® เข็มก่อนหน้า หรือต่อส่วนประกอบ (เช่น เจลาติน, Neomycin)

  • กำลังได้รับยาต้านไวรัสกลุ่มเริม (ควรหยุดยาก่อนฉีด)

• ข้อควรระวัง: กำลังเจ็บป่วยเฉียบพลัน มีไข้สูง, ผู้ที่เพิ่งได้รับเลือดหรืออิมมูโนโกลบูลิน (ควรเว้นระยะเวลา)

---

สิ่งสำคัญที่ต้องปรึกษาแพทย์

ก่อนตัดสินใจฉีดวัคซีนงูสวัด ควรปรึกษาแพทย์หรือบุคลากรทางการแพทย์เสมอ เพื่อให้ข้อมูลสุขภาพที่ครบถ้วนและรับคำแนะนำที่เหมาะสมที่สุด ดังนี้:

• ประวัติการแพ้ยา แพ้อาหาร หรือแพ้วัคซีน

• โรคประจำตัว หรือภาวะสุขภาพใดๆ ที่เป็นอยู่ (โดยเฉพาะโรคภูมิคุ้มกันบกพร่อง หรือโรคผิวหนัง)

• ยาที่กำลังรับประทานอยู่ (โดยเฉพาะยากดภูมิคุ้มกัน)

• การตั้งครรภ์ การวางแผนตั้งครรภ์ หรือการให้นมบุตร

• เคยเป็นงูสวัดหรืออีสุกอีใสมาก่อนหรือไม่

การฉีดวัคซีนงูสวัดเป็นวิธีที่มีประสิทธิภาพในการป้องกันโรคงูสวัดและลดความเสี่ยงของภาวะปวดปลายประสาทเรื้อรัง ซึ่งจะช่วยให้ผู้สูงอายุและผู้ป่วยกลุ่มเสี่ยงมีคุณภาพชีวิตที่ดีขึ้น และลดภาระจากการเจ็บป่วยได้เป็นอย่างมาก

Shingles (Herpes Zoster) vaccine

แน่นอนครับ วัคซีนป้องกันโรคงูสวัด (Shingles/Herpes Zoster Vaccine) เป็นวัคซีนที่มีความสำคัญในการป้องกันโรคงูสวัดและภาวะปวดปลายประสาทเรื้อรังหลังเป็นงูสวัด (Postherpetic Neuralgia - PHN) ซึ่งเป็นภาวะแทรกซ้อนที่พบได้บ่อยและรุนแรง วัคซีนงูสวัดมี 2 ชนิดหลักที่มีข้อห้ามแตกต่างกัน:

1. วัคซีนงูสวัดชนิดเชื้อเป็น (Live Attenuated Zoster Vaccine - ZVL หรือ Zostavax®): เป็นวัคซีนที่ผลิตจากเชื้อไวรัสอีสุกอีใส/งูสวัดที่อ่อนกำลังลง

2. วัคซีนงูสวัดชนิดเชื้อตาย/ซับยูนิต (Recombinant Zoster Vaccine - RZV หรือ Shingrix®): เป็นวัคซีนที่ผลิตจากโปรตีนส่วนประกอบของเชื้อไวรัส และมีสารเสริมภูมิ (adjuvant)

ปัจจุบันในประเทศไทยและหลายประเทศทั่วโลก วัคซีนชนิดเชื้อตาย/ซับยูนิต (Shingrix®) เป็นที่แนะนำมากกว่า เนื่องจากมีประสิทธิภาพสูงกว่าและผลการป้องกันที่คงทนกว่า โดยเฉพาะในผู้สูงอายุ และยังสามารถใช้ได้ในผู้ที่มีภูมิคุ้มกันบกพร่องบางราย ซึ่งเป็นข้อจำกัดสำคัญของวัคซีนชนิดเชื้อเป็น

---

ข้อห้ามในการใช้วัคซีนงูสวัดชนิดเชื้อเป็น (Live Attenuated Zoster Vaccine - ZVL หรือ Zostavax®)

หมายเหตุ: วัคซีน ZVL นี้ยังคงมีการใช้ในบางพื้นที่ แต่ RZV (Shingrix®) เป็นที่นิยมและแนะนำมากกว่าในปัจจุบัน ข้อห้ามของ ZVL จะคล้ายคลึงกับวัคซีนเชื้อเป็นอื่นๆ:

ข้อห้าม (Contraindications) สำหรับ ZVL:

1. ภาวะภูมิคุ้มกันบกพร่อง (Immunodeficiency) ไม่ว่าจะเกิดจากโรคหรือยา:

   • เป็นข้อห้ามที่สำคัญที่สุดสำหรับวัคซีนเชื้อเป็น

   • ผู้ป่วย HIV/AIDS ที่มีภูมิคุ้มกันต่ำ (ตามเกณฑ์ที่กำหนด)

   • ผู้ป่วยโรคมะเร็งเม็ดเลือดขาว (leukemia), มะเร็งต่อมน้ำเหลือง (lymphoma), หรือมะเร็งอื่นๆ ที่ส่งผลต่อไขกระดูกหรือระบบน้ำเหลือง

   • ผู้ป่วยที่มีภาวะภูมิคุ้มกันบกพร่องแต่กำเนิด

   • ผู้ที่ได้รับยากดภูมิคุ้มกันในขนาดสูง (เช่น ยาสเตียรอยด์ในขนาดสูง, ยาเคมีบำบัด, ยาชีวภาพที่ออกฤทธิ์กดภูมิคุ้มกัน เช่น anti-TNF α agents, rituximab)

   • ผู้ที่เคยปลูกถ่ายอวัยวะ หรือปลูกถ่ายไขกระดูก

   • ห้ามใช้ ในผู้ป่วยเหล่านี้ เนื่องจากมีความเสี่ยงสูงที่ไวรัสในวัคซีนจะเพิ่มจำนวนและก่อให้เกิดอาการของโรคงูสวัดได้

2. หญิงตั้งครรภ์ หรือสงสัยว่าตั้งครรภ์:

   • เป็นข้อห้าม เนื่องจากเป็นวัคซีนเชื้อเป็น และมีความเสี่ยงทางทฤษฎีที่เชื้อไวรัสในวัคซีนอาจส่งผลกระทบต่อทารกในครรภ์

3. ประวัติการแพ้อย่างรุนแรง (Anaphylaxis):

   • เคยมีอาการแพ้อย่างรุนแรงต่อวัคซีน ZVL เข็มก่อนหน้า หรือแพ้ส่วนประกอบใดๆ ในวัคซีนอย่างรุนแรง เช่น เจลาติน, Neomycin

4. ผู้ที่ได้รับยาต้านไวรัส (Antiviral drugs) ที่ออกฤทธิ์ต่อไวรัสกลุ่มเริม (herpes viruses) เช่น acyclovir, valacyclovir, famciclovir:

   • ควรหยุดยาเหล่านี้อย่างน้อย 24 ชั่วโมงก่อนฉีดวัคซีนและหลีกเลี่ยงเป็นเวลา 14 วันหลังฉีด เนื่องจากยาอาจยับยั้งการเพิ่มจำนวนของไวรัสในวัคซีนและลดประสิทธิภาพของวัคซีน

ข้อควรระวัง (Precautions) สำหรับ ZVL:

1. การเจ็บป่วยเฉียบพลันระดับปานกลางถึงรุนแรง หรือมีไข้สูง: ควรเลื่อนการฉีดวัคซีนออกไปก่อน

2. ผู้ที่เพิ่งได้รับเลือด ผลิตภัณฑ์จากเลือด หรืออิมมูโนโกลบูลิน: ควรเว้นระยะห่างตามคำแนะนำ เนื่องจากอาจรบกวนการตอบสนองของวัคซีน

3. การให้นมบุตร: ข้อมูลจำกัด แต่โดยทั่วไปไม่แนะนำ

---

ข้อห้ามในการใช้วัคซีนงูสวัดชนิดเชื้อตาย/ซับยูนิต (Recombinant Zoster Vaccine - RZV หรือ Shingrix®)

วัคซีน Shingrix® เป็นวัคซีนชนิดเชื้อตาย/ซับยูนิตที่มีความปลอดภัยสูงกว่า ZVL มาก และมีข้อห้ามที่น้อยกว่า

ข้อห้าม (Contraindications) สำหรับ RZV (Shingrix®):

1. ประวัติการแพ้อย่างรุนแรง (Anaphylaxis):

   • เคยมีอาการแพ้อย่างรุนแรง (เช่น หายใจลำบาก, หน้าบวม, ความดันโลหิตต่ำ, ผื่นลมพิษทั่วตัว) หลังจากได้รับวัคซีน Shingrix® เข็มก่อนหน้า

   • ประวัติการแพ้ส่วนประกอบใดๆ ในวัคซีนอย่างรุนแรง: รวมถึงสารเสริมภูมิ (adjuvant system AS01B) หรือส่วนประกอบอื่นๆ ที่ระบุในฉลากยาของวัคซีน

ข้อควรระวัง (Precautions) สำหรับ RZV (Shingrix®):

1. การเจ็บป่วยเฉียบพลันระดับปานกลางถึงรุนแรง หรือมีไข้สูง:

   • หากมีอาการป่วยเฉียบพลัน หรือมีไข้สูง ควรเลื่อนการฉีดวัคซีนออกไปก่อนจนกว่าจะหายป่วย เพื่อป้องกันความสับสนในการวินิจฉัยอาการข้างเคียงที่อาจเกิดขึ้นจากวัคซีน หรือหากร่างกายอ่อนแออาจตอบสนองต่อวัคซีนได้ไม่เต็มที่

   • อย่างไรก็ตาม หากเป็นเพียงไข้หวัดเล็กน้อย ไม่มีไข้ หรือมีอาการไม่รุนแรง สามารถฉีดวัคซีนได้

2. หญิงตั้งครรภ์และหญิงให้นมบุตร:

   • ข้อมูลเฉพาะเกี่ยวกับการใช้ Shingrix® ในหญิงตั้งครรภ์ยังมีจำกัด แต่เนื่องจากเป็นวัคซีนชนิดเชื้อตาย จึงไม่คาดว่าจะก่อให้เกิดอันตรายต่อทารกในครรภ์หรือทารกที่กินนมแม่

   • โดยทั่วไป แนะนำให้เลื่อนการฉีดในหญิงตั้งครรภ์ออกไปก่อน หากไม่มีความจำเป็นเร่งด่วน แต่หากมีความเสี่ยงสูงต่อการเป็นงูสวัด แพทย์อาจพิจารณาให้ฉีดได้

   • สามารถฉีดในหญิงให้นมบุตรได้

3. ผู้ที่มีภูมิคุ้มกันบกพร่อง หรือได้รับยากดภูมิคุ้มกัน:

   • วัคซีน Shingrix® สามารถให้ในผู้ป่วยกลุ่มนี้ได้ และแนะนำให้ฉีดในกลุ่มนี้ (ต่างจาก ZVL) เนื่องจากเป็นวัคซีนชนิดเชื้อตาย การตอบสนองทางภูมิคุ้มกันอาจไม่สมบูรณ์เท่าคนปกติ แต่ก็ยังคงได้ประโยชน์อย่างมีนัยสำคัญ ควรปรึกษาแพทย์เพื่อประเมินและวางแผนการฉีดวัคซีนที่เหมาะสม

4. ผู้ที่มีเกล็ดเลือดต่ำ (Thrombocytopenia) หรือมีความผิดปกติของการแข็งตัวของเลือด (Coagulation disorders):

   • เนื่องจากวัคซีนชนิดนี้ฉีดเข้ากล้ามเนื้อ ผู้ที่มีภาวะดังกล่าวอาจมีความเสี่ยงต่อการเกิดเลือดออกหรือรอยช้ำบริเวณที่ฉีดได้ง่าย

   • ควรแจ้งแพทย์เพื่อที่แพทย์จะได้พิจารณาเทคนิคการฉีดที่เหมาะสม เช่น การฉีดเข้าใต้ผิวหนัง (หากวัคซีนบางชนิดระบุว่าสามารถทำได้) การใช้เข็มขนาดเล็ก หรือการกดบริเวณที่ฉีดให้นานขึ้น

สิ่งสำคัญที่ต้องแจ้งแพทย์หรือบุคลากรทางการแพทย์ก่อนฉีดวัคซีนงูสวัด:

เพื่อให้การฉีดวัคซีนเป็นไปอย่างปลอดภัยและเหมาะสมที่สุด ควรแจ้งข้อมูลสุขภาพที่สำคัญแก่แพทย์หรือบุคลากรทางการแพทย์ทุกครั้ง เช่น:

• ประวัติการแพ้ยา แพ้อาหาร หรือแพ้วัคซีนในอดีต (โดยเฉพาะอาการแพ้อย่างรุนแรง หรือแพ้ส่วนประกอบของวัคซีน)

• โรคประจำตัว หรือภาวะสุขภาพใดๆ ที่กำลังเป็นอยู่ (โดยเฉพาะโรคภูมิคุ้มกันบกพร่อง, โรคมะเร็ง, โรคเลือด)

• ยาที่กำลังรับประทานอยู่ ทั้งยาประจำตัว ยาสมุนไพร และอาหารเสริม (โดยเฉพาะยากดภูมิคุ้มกัน หรือยาป้องกันการแข็งตัวของเลือด)

• การตั้งครรภ์ หรือกำลังวางแผนตั้งครรภ์ รวมถึงการให้นมบุตร

• มีอาการเจ็บป่วยในปัจจุบัน ไม่ว่าจะเป็นไข้หวัด ไอ เจ็บคอ หรืออาการผิดปกติอื่นๆ

• เคยเป็นโรคงูสวัด หรืออีสุกอีใสมาก่อนหรือไม่

• เคยได้รับวัคซีนงูสวัดชนิดอื่นมาก่อนหรือไม่ (เช่น เคยได้รับ Zostavax มาแล้ว)

การปรึกษาแพทย์อย่างละเอียดก่อนการฉีดวัคซีนจะช่วยให้การตัดสินใจเป็นไปอย่างถูกต้องและปลอดภัยที่สุดสำหรับแต่ละบุคคล เพื่อให้ได้รับประโยชน์สูงสุดจากการป้องกันโรคงูสวัดและภาวะแทรกซ้อน

 

 

ทบทวนวันที่

โดย นายแพทย์ ประพันธ์ ปลื้มภาณุภัทร อายุรแพทย์,แพทย์เวชศาสตร์ครอบครัว