siamhealth

หน้าหลัก | สุขภาพดี | สุภาพสตรี | การแปลผลเลือด | โรคต่างๆ | ยารักษาโรค |วัคซีน | อาหารเพื่อสุขภาพ

พี่บุญศรี

วัคซีนไข้ทรพิษ (Smallpox Vaccine): จากอดีตสู่บทบาทใหม่ในการป้องกันโรค

โรคไข้ทรพิษ (Smallpox) ถือเป็นชัยชนะครั้งยิ่งใหญ่ที่สุดครั้งหนึ่งในประวัติศาสตร์การแพทย์ของมนุษยชาติ ด้วยความพยายามอย่างไม่หยุดยั้งของโครงการกำจัดไข้ทรพิษทั่วโลก โรคนี้ได้ถูกประกาศว่าหมดไปจากโลกอย่างเป็นทางการตั้งแต่ปี พ.ศ. 2523 (ค.ศ. 1980) ทำให้วัคซีนไข้ทรพิษในอดีตซึ่งเคยถูกฉีดให้กับประชากรจำนวนมหาศาลทั่วโลก ไม่มีความจำเป็นต้องใช้ในวงกว้างอีกต่อไป

อย่างไรก็ตาม วัคซีนไข้ทรพิษไม่ได้หายไปไหนโดยสิ้นเชิง มันยังคงมีบทบาทสำคัญในปัจจุบัน โดยเฉพาะในบริบทของการป้องกันโรคติดเชื้อไวรัสอื่นๆ ที่มีความคล้ายคลึงกัน เช่น ฝีดาษลิง (Mpox) และเป็นวัคซีนสำรองในกรณีฉุกเฉินหากเกิดการโจมตีทางชีวภาพด้วยเชื้อไข้ทรพิษ

ไข้ทรพิษในอดีต: โรคร้ายที่ถูกกำจัด

ไข้ทรพิษเกิดจากเชื้อไวรัส Variola เป็นโรคติดต่อร้ายแรงที่เคยคร่าชีวิตผู้คนนับล้านมานานหลายศตวรรษ ผู้ป่วยจะมีไข้สูง มีผื่นขึ้นตามร่างกายและในช่องปาก ซึ่งจะกลายเป็นตุ่มหนองและทิ้งรอยแผลเป็นไว้ หากรอดชีวิตก็อาจตาบอดได้ การระบาดของไข้ทรพิษสร้างความหวาดกลัวและผลกระทบมหาศาลต่อสังคมและเศรษฐกิจทั่วโลก จนกระทั่งการค้นพบและพัฒนาวัคซีนโดยนายแพทย์เอ็ดเวิร์ด เจนเนอร์ (Edward Jenner) ในศตวรรษที่ 18 ได้ปูทางไปสู่การควบคุมโรค และในที่สุดก็กำจัดโรคนี้ได้สำเร็จ

วัคซีนไข้ทรพิษ (Vaccinia Vaccine) คืออะไร?

วัคซีนไข้ทรพิษที่ใช้กันทั่วไปในอดีต และยังคงเป็นพื้นฐานของวัคซีนที่ใช้ในปัจจุบันนั้น ทำจากไวรัส วัคซีนเนีย (Vaccinia virus) ซึ่งเป็นไวรัสในตระกูลเดียวกันกับไวรัสไข้ทรพิษ (Poxviridae) แต่มีความรุนแรงน้อยกว่ามาก ไวรัสวัคซีนเนียถูกใช้เป็น "ต้นแบบ" ที่ปลอดภัยในการกระตุ้นภูมิคุ้มกันเพื่อป้องกันไวรัสไข้ทรพิษ

วัคซีนไข้ทรพิษเป็น วัคซีนชนิดเชื้อเป็น (Live Attenuated Vaccine) ที่ผลิตจากไวรัสวัคซีนเนียที่ยังมีชีวิตแต่ถูกทำให้อ่อนกำลังลง การบริหารวัคซีนในอดีตจะทำโดยใช้เข็มสองง่าม (bifurcated needle) สะกิดวัคซีนลงบนผิวหนังส่วนต้นแขน ทำให้เกิดแผลเล็กๆ และตุ่มหนอง ซึ่งจะแห้งและทิ้งรอยแผลเป็นไว้ ถือเป็นเครื่องหมายของผู้ที่เคยได้รับวัคซีนไข้ทรพิษ

ชนิดของวัคซีนไข้ทรพิษในปัจจุบัน (สำหรับใช้ในสถานการณ์พิเศษ)

แม้จะไม่มีการฉีดวัคซีนไข้ทรพิษเป็นประจำในประชากรทั่วไปแล้ว แต่ยังคงมีวัคซีนสำรองสำหรับสถานการณ์เฉพาะ:

  1. ACAM2000®: เป็นวัคซีนวัคซีนเนียชนิดเชื้อเป็นรุ่นที่สองที่ถูกพัฒนาขึ้นเพื่อใช้ในสถานการณ์ฉุกเฉินด้านสาธารณสุข หรือในบุคลากรที่ทำงานกับเชื้อไวรัสที่เกี่ยวข้อง

  2. JYNNEOS™ (หรือ Imvanex®/Imvamune®): เป็นวัคซีนวัคซีนเนียชนิดเชื้อเป็นที่ถูกดัดแปลง (Modified Vaccinia Ankara - MVA) ซึ่งไม่สามารถเพิ่มจำนวนในเซลล์มนุษย์ได้ดีเท่าวัคซีนวัคซีนเนียทั่วไป ทำให้มีความปลอดภัยสูงกว่า และสามารถใช้ได้ในผู้มีภูมิคุ้มกันบกพร่องบางราย หรือหญิงตั้งครรภ์ที่ความเสี่ยงต่อโรคสูงกว่าความเสี่ยงจากวัคซีน วัคซีนชนิดนี้ได้รับการอนุมัติให้ใช้ในการป้องกันไข้ทรพิษและฝีดาษลิง (Mpox)

บทบาทของวัคซีนไข้ทรพิษในปัจจุบัน

แม้ไข้ทรพิษจะหมดไปแล้ว แต่วัคซีนยังคงมีความสำคัญในสถานการณ์เหล่านี้:

ข้อห้ามและข้อควรระวังในการให้วัคซีนไข้ทรพิษ

เนื่องจากวัคซีนไข้ทรพิษเป็นวัคซีนเชื้อเป็น (ยกเว้น MVA ที่มีการปรับปรุงให้ปลอดภัยขึ้น) และมีผลข้างเคียงที่ค่อนข้างจำเพาะ จึงมีข้อห้ามและข้อควรระวังที่เข้มงวดมาก โดยเฉพาะวัคซีนวัคซีนเนียรุ่นเก่า:

ข้อห้ามเด็ดขาด:

  1. ภาวะภูมิคุ้มกันบกพร่องรุนแรง: ไม่ว่าเกิดจากโรค (เช่น HIV/AIDS ที่มีภูมิคุ้มกันต่ำ, มะเร็ง, ภาวะภูมิคุ้มกันบกพร่องแต่กำเนิด) หรือจากการได้รับยากดภูมิคุ้มกัน (เช่น สเตียรอยด์ขนาดสูง, เคมีบำบัด) เนื่องจากเสี่ยงต่อการเกิด Progressive Vaccinia (วัคซีนทำให้เกิดโรคอย่างรุนแรง)

  2. ผู้สัมผัสใกล้ชิดผู้มีภูมิคุ้มกันบกพร่องรุนแรง: เนื่องจากไวรัสจากวัคซีนสามารถแพร่กระจายไปสู่ผู้อื่นได้

  3. โรคผิวหนังที่มีการอักเสบเรื้อรัง หรือมีผื่นขึ้น (โดยเฉพาะกลาก/ผื่นผิวหนังอักเสบ): เสี่ยงต่อการเกิด Eczema Vaccinatum (ติดเชื้อแพร่กระจายทั่วผิวหนัง)

  4. หญิงตั้งครรภ์ หรือสงสัยว่าตั้งครรภ์: เสี่ยงต่อ Fetal Vaccinia (ทารกในครรภ์ติดเชื้อจากวัคซีน)

  5. หญิงให้นมบุตร: เสี่ยงต่อการแพร่เชื้อสู่ทารก

  6. ประวัติแพ้อย่างรุนแรง: แพ้วัคซีนไข้ทรพิษเข็มก่อนหน้า หรือส่วนประกอบของวัคซีน (เช่น ยาปฏิชีวนะบางชนิด, Phenol)

  7. โรคหัวใจหรือปัจจัยเสี่ยงโรคหัวใจหลายอย่าง: เสี่ยงต่อภาวะกล้ามเนื้อหัวใจอักเสบ

ข้อควรระวัง:

ข้อควรทราบ: ข้อห้ามเหล่านี้ส่วนใหญ่มีความเข้มงวดน้อยลงสำหรับวัคซีน MVA เช่น JYNNEOS™ ซึ่งถูกพัฒนาให้มีความปลอดภัยสูงกว่า และสามารถใช้ได้ในผู้มีภูมิคุ้มกันบกพร่องหรือหญิงตั้งครรภ์ (ในสถานการณ์ที่จำเป็น)

สิ่งสำคัญที่ต้องปรึกษาแพทย์

การตัดสินใจฉีดวัคซีนไข้ทรพิษ หรือวัคซีนที่เกี่ยวข้อง ควรทำภายใต้คำแนะนำของแพทย์หรือบุคลากรทางการแพทย์ผู้เชี่ยวชาญเท่านั้น โดยเฉพาะในปัจจุบันที่การให้วัคซีนถูกจำกัดอยู่ในสถานการณ์ที่เฉพาะเจาะจงและมีความเสี่ยงสูง ควรแจ้งข้อมูลสุขภาพที่สำคัญทั้งหมด เพื่อให้แพทย์ประเมินประโยชน์และความเสี่ยงได้อย่างรอบคอบที่สุด

วัคซีนไข้ทรพิษเป็นสัญลักษณ์ของความสำเร็จในการต่อสู้กับโรคติดเชื้อ และยังคงเป็นเครื่องมือสำคัญในคลังอาวุธทางการแพทย์ของเรา เพื่อรับมือกับภัยคุกคามทางสุขภาพที่อาจเกิดขึ้นในอนาคต

 

ทบทวนวันที่

โดย นายแพทย์ ประพันธ์ ปลื้มภาณุภัทร อายุรแพทย์,แพทย์เวชศาสตร์ครอบครัว